Ενας λαός στο επίκεντρο της προσοχής όλης της Υφηλίου, οι Παλαιστίνιοι, γίνονται επίσημη εθνική και πολιτική οντότητα μόλις το 1948, ταυτόχρονα με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Μαζί και οι Ισραηλινοί γίνονται επίσημη εθνική και πολιτική οντότητα την ίδια χρονιά, στην ίδια γη, μέσα στα ίδια σύνορα, σε μια λιλιπούτεια γεωγραφική περιοχή που μετά βίας ξεπερνάει στο σύνολό της την έκταση της Πελοποννήσου. Κανείς από τους δύο λαούς (αυτή την ιδιότητα δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να την αμφισβητήσουμε ούτε στους μεν, ούτε στους δε) πριν το 1948 δεν διέθετε κάτι παραπάνω από την ύπαρξή τους, όντες αμφότεροι αταύτιστοι «στα χαρτιά». Αυτή η παράξενη αλλά καθόλου πρωτοφανής περίπτωση αποτελεί τα ατυχή απόνερα από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μέσα στο έδαφος της οποίας βρισκόταν, μέχρι και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο η περιοχή που θα γινόταν το σύγχρονο κράτος του Ισραήλ. Εως την κρίσιμη, ιστορικά, στιγμή της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του Χαλιφάτου της με τις αλλεπάλληλες επαναστάσεις των λαών που τελούσαν υπό κατοχή επί σειρά πεντακοσίων χρόνων και άνω, Ελληνες, Αλβανοί, Βούλγαροι (στα Βαλκάνια), και Αραβες της Συροπαλαιστίνης (στην Εγγύς Ανατολή), μαζί με όλες τις άλλες μειονοτικές εθνίες που κατοικούσαν επίσης εκεί, αναφέρονταν ως: «Οθωμανοί υπήκοοι», χωρισμένοι σύμφωνα με το θρήσκευμά τους σε Χριστιανούς, Μουσουλμάνους και Εβραίους. Ηδη από τη σύστασή της, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, είχε κατηγοριοποιήσει τους υπηκόους (κατεκτημένους) λαούς σε «μιλέτια» (που σημαίνει στα τουρκικά λαοί) με αποκλειστικό χαρακτήρα πίστεως.

Στην επαρχία που οι Ρωμαίοι αποκάλεσαν «Παλαιστίνη» την περίοδο της δικής τους παρουσίας στην περιοχή, στα τέλη του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου κατοικούσαν βεδουίνοι νομάδες, ντόπιοι αραβόφωνοι, Τούρκοι και λίγοι Εβραίοι και Χριστιανοί Ορθόδοξοι, Καθολικοί και Μαρωνίτες. Λίγο πιο βόρεια πυκνή ήταν η παρουσία Δρούζων του Λιβάνου. Οι Εβραίοι της Εγγύς Ανατολής είχαν κατάσπαρτες κοινότητες παντού, από τη Βόρεια Αφρική έως τη Μεσοποταμία, χωρίς όμως κάποια υπόσταση πέραν της ιδιότητας των Οθωμανών υπηκόων, υποτελών στον Σουλτάνο της Κωνσταντινούπολης. Κανένα σύνορο δεν διέκρινε περιοχές που σήμερα καταλαμβάνονται από έθνη – κράτη άμα τη δημιουργία τους. Το ίδιο ίσχυε και στα Βαλκάνια όπου τα σημερινά εθνικά κράτη της Αλβανίας, της Βόρειας Μακεδονίας, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας τότε αποτελούσαν ενιαίο σώμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, χωρισμένο σε είδη νομών και επαρχιών, σε σαντζάκια και σε βιλαέτια. Οταν στρατός, μουσουλμανικοί πληθυσμοί και φορείς αποχωρούν από τα εδάφη της μακραίωνης κατάκτησής τους στα Βαλκάνια είναι η στιγμή λίγο πριν την αναμέτρηση των λαών που επρόκειτο να σχηματίσουν για πρώτη φορά εθνικά σύνορα και να ιδρύσουν ή να ενσωματώσουν στα ήδη δημιουργημένα κράτη τις περιοχές που τους αντιστοιχούσαν. Παρόμοιες συνθήκες παρατηρούνται κατά την αποχώρηση της βρετανικής αυτοκρατορίας από την Ινδία.

Στο βιβλίο των Ιστοριών του, Πολύμνια, (7.89, 1 – 7. 99. 3), ο Ηρόδοτος κάνει για πρώτη φορά μνεία σε: Σύρους της Παλαιστίνης. Δεν αναφέρεται στον γεωγραφικό χώρο που θεωρείται Παλαιστίνη σήμερα, αλλά σε κάποιο μάλλον αόριστο σημείο της Συρίας, ίσως σε ό,τι σήμερα είναι ο Λίβανος, ενώ οι «Παλαιστίνιοι» του Ηρόδοτου φέρονται γείτονες των Σημιτών Φοινίκων. Πολύ παλαιότερα από τον 5ο αιώνα π.Χ. σε αρχαία αιγυπτιακά χρονικά αναφέρεται η ύπαρξη ενός λαού με το όνομα: Πέλεζετ και αυτοί φέρεται να είναι  ισχυρό ναυτικό έθνος που είχε ως βασική του ασχολία την πειρατεία στις θάλασσες μεταξύ της Κρήτης, της Λιβύης, της Αιγύπτου, της Κύπρου και της Εγγύς Ανατολής, δίχως να δίνεται η προέλευσή τους. Αυτά τα αιγυπτιακά χρονικά χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα π. Χ. και περιγράφουν μια περίοδο μεγάλης αναταραχής στην Ανατολική Μεσόγειο, όπου η ίδια η Αίγυπτος κινδυνεύει να καταστραφεί από εισβολές πειρατικών λαών. Εκτός από τους Πέλεζετ αναφέρονται οι Ντάρανταν, οι Σέκελες, οι Σαραντάνα. Πολλοί αρχαιολόγοι, γλωσσολόγοι και ιστορικοί του παρελθόντος αντιστοιχούσαν αυτά τα εθνικά ονόματα με τους Δαρδανούς, τους Σικελούς, τους Σάρδους και τους Φιλισταίους, ενώ η περίοδος κατά την οποία κουρσεύονται βασίλεια και κράτη σε όλα τα παράλια από τη Μικρά Ασία μέχρι τη Λιβύη ονομάζεται περίοδος εισβολών των «Λαών της Θάλασσας», πάντα σύμφωνα με τα αιγυπτιακά κρατικά αρχεία. Δεν είμαστε σε θέση να αποδείξουμε μια τέτοια αντιστοιχία αν και μας βάζει, αναμφίβολα σε μεγάλο πειρασμό να τη θεωρήσουμε πολύ πιθανή υπόθεση, επισήμως ξεπερασμένη αρχαιολογικά, λόγω της ανυπαρξίας υλικών τεκμηρίων.

Στη Βίβλο, ένας λαός εχθρικός και ανταγωνιστής των Εβραίων, μετά την κατάκτηση της Γης Χαναάν, είναι εκείνος των Φιλισταίων. Ετσι όπως διηγείται η Βίβλος οι Φιλισταίοι είχαν δημιουργήσει μια πανίσχυρη κρατική οντότητα, με πρωτεύουσα τη Γάζα, με καλά διαρθρωμένη κοινωνία σε τάξεις, με ευημερούσα οικονομία, εμπόριο και κρατικό στρατό. Είχαν αναπτύξει, επίσης, την επεξεργασία των μετάλλων.  Είναι γνωστή από τα πρώτα μας σχολικά χρόνια η αντιπαράθεση Εβραίων και Φιλισταίων που καταλήγει στη θρυλική μονομαχία μεταξύ Δαυίδ και Γολιάθ. Ο Δαυίδ είναι ένα μικροκαμωμένο βοσκόπουλο, ξυπόλητο, δίχως πανοπλία, κράνος, ασπίδα ή περικνημίδες. Φορεί ένα ρούχο το οποίο μάλλον είναι κάτι καλύτερο από κουρέλι. Είναι οπλισμένος με μια πλεκτή σφεντόνα, όμοια με τη σφεντόνα που χρησιμοποιούν στις μέρες μας οι νεαροί Παλαιστίνιοι και τα βλήματά του τα βρίσκει επί τόπου στο έδαφος, κατάλληλα λιθάρια που εκσφενδονίζει. Στη Βίβλο ο Εβραίος παρουσιάζεται ως ο αδύναμος και φτωχός νεοφερμένος πρόσφυγας μετά την Έξοδο από την Αίγυπτο και ο Φιλισταίος ως ο εκπρόσωπος μιας καλά εκπαιδευμένης τάξης πολεμιστών, κατάφρακτος από το κεφάλι έως τα πόδια, γιγαντιαίος στη διάπλαση, αλλά μάλλον λίγο ανόητος.

Σύμφωνα με τη βιβλική περιγραφή, ο Γολιάθ προέρχεται από έναν λαό που έχει ήδη εγκατασταθεί από πολύ καιρό στη Γη Χαναάν και έχει εξελίξει την πολεμική τεχνολογία με τα βαριά, σιδερένια όπλα. Οι Φιλισταίοι δεν ήταν σημιτικής καταγωγής, πίστευαν σε έναν θεό «εθνικό», δεν τηρούσαν την παράδοση της περίτμησης και εξέφραζαν το πιο τυπικό είδος αντιπάλου του Ισραήλ. Επίσης, σε μια πολεμική σύρραξη με τους Εβραίους κατόρθωσαν και έκλεψαν για μια σύντομη περίοδο την Κιβωτό της Διαθήκης, πράγμα που θεωρήθηκε ως η έσχατη ταπείνωση των Εβραίων. Σε άλλο σημείο της Βίβλου διαβάζουμε ξανά για τους Φιλισταίους, όταν ο Σαμψών κατατροπώνει 1000 Φιλισταίους ρίχνοντας τις κολώνες του ναού του θεού Ντάγκον πάνω τους. Ο Ντάγκον υπήρξε μια φιλισταιϊκή θεότητα της θάλασσας και απεικονιζόταν ως τέρας-ψάρι, ίσως, ένα περιορισμένο τεκμήριο της καταγωγής των Φιλισταίων από διάφορα νησιά του Αιγαίου, τη Σικελία, την Κρήτη κλπ.

Μια ακόμα ενδιαφέρουσα πληροφορία που αποδελτιώνουμε από τη Βίβλο, είναι ότι οι Φιλισταίοι κατάγονταν από το νησί Κάφθωρ (την Κεφτιού των αιγυπτιακών πηγών), δηλαδή, την Κρήτη. Ακόμα και αν οι Εβραίοι συγγραφείς της Βίβλου τοποθετούσαν κατά προσέγγιση την προέλευση των άσπονδων εχθρών τους, δεν θα πρέπει να έπεσαν πολύ έξω, εννοώντας το ευρύτερο Αιγαίο Πέλαγος. Από τη Βίβλο πάλι αντλούμε την ύπαρξη ενός φιλισταϊκού συνασπισμού πόλεων, την Πεντάπολη: την Ασντότ, την Εκρόν, την Ασκαλόνα, τη Γάζα και την Γκαθ, πατρίδα του γίγαντα Γολιάθ. Από αυτές η Γκαθ (σημερινό Τελ ελ Σάφι), σύμφωνα με τον ανασκαφέα Αρέν Μέιρ, έχει καλύτερα ανασκαφεί επιστημονικά και ήταν μια καλά τειχισμένη μικρή πόλη που ιδρύθηκε κάπου του μεταξύ 13ου και του 12ου αιώνα π.Χ. Αυτές οι οχυρωμένες πόλεις δεν εντοπίζονταν σε ένα μόνο τμήμα της Χαναάν αλλά ήταν διεσπαρμένες από την ακτή έως τον Ιορδάνη. Η Ασντότ, η Γάζα και η Ασκαλόν, βρίσκονται κατά μήκος της ακτογραμμής και διέθεταν σημαντικά λιμάνια, με έντονη εμπορική δραστηριότητα (που συνεπάγονταν πειρατεία) και επικοινωνία με πολλά μέρη της Ανατολικής Μεσογείου, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα των ανασκαφών. Θα ήταν ευτύχημα για την αρχαιολογία και για τη διερεύνηση της ιστορίας των αρχαίων Παλαιστινίων να μπορούσαν να γίνουν έρευνες και στη Γάζα αλλά η θέση της σημερινής πόλης καταλαμβάνει το σημείο στο οποίο κάποτε υπήρχε η φιλισταϊκή Γάζα.

Στις μέρες μας, οι Παλαιστίνιοι, σε μια μοιραία συγκυρία,  χρησιμοποιούν ένα γνωστό μότο για να εκφράσουν την βαθύτερη πολιτική επιθυμία τους: να βρεθούν και πάλι, «από τον ποταμό έως τη θάλασσα», ίσως ανατρέχοντας σε ένα ιστορικό παρελθόν που θεωρούν δικό τους.

Εαν πιστέψουμε τη θεωρία του 19ου αιώνα σύμφωνα με την οποία οι Φιλισταίοι κατάγονται από Αχαιούς πολεμιστές που μετά την επιστροφή τους από την εκστρατεία της Τροίας βρήκαν τις πατρίδες τους σε κατάληψη από διάφορους μνηστήρες και έτσι αναγκάστηκαν να γίνουν πειρατές σε αναζήτηση νέας πατρίδας, τότε διέθεταν ήδη τεχνογνωσία και μακρά πολεμική και ναυτική παράδοση. Η θεωρία αυτή είναι πλέον ξεπερασμένη και στις μέρες μας οι αρχαιολόγοι πιστεύουμε ότι οι Φιλισταίοι αρχικά προέρχονταν από διάφορους λαούς και όχι αποκλειστικά από Μυκηναίους Έλληνες, προφανώς από τους Λαούς της Θάλασσας, και ήταν υπεύθυνοι για την σαρωτική καταστροφή του βασιλείου των Χετταίων, τις συρράξεις με την Αίγυπτο επί Ραμψή ΙΙΙ και ίσως ακόμα και για το τέλος του Μυκηναϊκού Πολιτισμού.

Στους τοίχους του ναού του Μεντινέτ Χαμπού στην Αίγυπτο περιγράφονται οι τελικές μάχες του φαραώ και η αιχμαλωσία των Λαών της Θάλασσας, σε κολοσσικά ανάγλυφα, συνοδεύονται, δε, από κείμενα που μας πληροφορούν για τα εθνικά ονόματά τους. Οι Λαοί της Θάλασσας των αναγλύφων του Μεντινέτ Χαμπού είναι εμφανώς διαφορετικοί στην όψη και στα ενδύματα από τους Αιγυπτίους εχθρούς τους: φορούν χαρακτηριστικές περικεφαλαίες με φτερά, κάποια κράνη με κέρατα, φέρουν μικρές, στρογγυλές ασπίδες και έχουν θώρακες και περικνημίδες. Τα ξίφη τους είναι πολύ ενδιαφέροντα διότι μοιάζουν με τα ξίφη τύπου «Griefzungerswerter» της όψιμης περιόδου της Χαλκοκρατίας, ξίφη που είχαν μεγάλη εμπορική διάδοση από την Βαυαρία έως το μυκηναϊκό Αιγαίο και την Κύπρο. Αυτά τα χαρακτηριστικά των ξενικών προς τα αιγυπτιακά όπλα θα μπορούσαν να εκληφθούν ως τεκμήρια για μια ευρύτερη αιγαιακή προέλευση των εισβολέων οι οποίοι από ό,τι φαίνεται είχαν συστήσει ένα είδος «ομοσπονδίας της θάλασσας» με καθαρό στόχο την πειρατεία, αποτελούμενοι όμως και από άλλα εθνικά στοιχεία της Μικράς Ασίας, των νησιών και της Θράκης. Η πολυμορφία των ενδυμάτων τους ίσως να υποδηλώνει ετερόκλητη προέλευση των αιχμαλωτισμένων από τον Ραμψή πειρατών. Γεγονός είναι ότι οι αρχαίοι Φιλισταίοι – Πέλεζετ – Παλαιστίνιοι, δεν υπάρχουν εικονικά στον μύθο της Βίβλου, δεν είναι ένας «φτιαχτός» αρχαίος λαός, αλλά αντιθέτως, έχουν αφήσει σπουδαία αρχαιολογικά κατάλοιπα και ένα από τα σημαντικότερα είναι τα ίχνη της κεραμεικής τους η οποία έχει δανειστεί μυκηναϊκά πρότυπα, είτε υφολογικά, είτε ζωγραφικά. Η φιλισταϊκή κεραμεική θυμίζει έντονα μια είδους τεχνοτροπική εξέλιξη της μυκηναϊκής αγγειογραφίας έξω από τη μυκηναϊκή οικουμένη. Θα τολμούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ως μετεξέλιξη μιας κεραμεικής από δημιουργούς που προήλθαν από μυκηναϊκά περιβάλλοντα στη νέα τους πατρίδα. Είναι πάντα τα καστανόχρωμα σχήματα και σχέδια επάνω σε ανοιχτόχρωμη βάση που αναγνωρίζουμε. Σπειροειδή σχήματα, πουλιά και ψάρια, είναι σαν κάπως τραχιές απομιμήσεις του διάκοσμου των μυκηναϊκών αγγείων της δυτικής Πελοποννήσου.

Οι πετρογραφικές έρευνες που έγιναν απέδειξαν ότι ο πηλός είναι ντόπιος. Δεν έχουμε εισαγόμενα αγγεία αλλά οι δημιουργοί τους διέθεταν κάποια τεχνοτροπική μνήμη των όσων είδαν οι προηγούμενοι από αυτούς σε μυκηναϊκά αγγεία που πωλούνταν σε όλα τα λιμάνια της Ανατολής. Η προτίμησή τους, δε, σε αυτή την τεχνοτροπία είναι ένας ακόμα δείκτης για τους δεσμούς που οι Φιλισταίοι είχαν με κάποια από τα μυκηναϊκά κέντρα εξουσίας κατά το παρελθόν. Τούτος ο ενδιαφέρων πολιτισμικός συγκριτισμός αφηγείται ένα παρελθόν και μόνο. Στην εξέλιξή της η φιλισταϊκή αγγειοπλαστική θα σημειώσει εμφανή υφολογικό εκφυλισμό και γύρω στα 1000 π. Χ. θα εξαφανισθεί εντελώς και τότε άλλα σχήματα και τεχνοτροπίες θα υπερισχύσουν, με εγγύτερη επιρροή από την αγγειοπλαστική του Λεβάντε. Φαίνεται πως ό,τι και να ήταν οι Φιλισταίοι, απόγονοι Μυκηναίων, Κρητών, Κυπρίων, νησιωτών από διαφορετικά σημεία του Αιγαίου, Σικελιωτών ή Σάρδων, ή Μικρασιατών, χάνουν την όποια τους εθνοτική ρίζα, εάν ποτέ διέθεταν κάποια.

Σύμφωνα με τη Βίβλο, στην Αιχμαλωσία των Εβραίων στη Βαβυλώνα συγκαταλέγονται και οι Φιλισταίοι, ως ηττημένοι αιχμάλωτοι/όμηροι του Ναβουχοδονόσορα. Για μια ακόμα φορά, Φιλισταίοι και Εβραίοι μοιράζονται κοινή μοίρα, στην κοινή τους Ιστορία. Oπως ένας μεγάλος πληθυσμός Εβραίων θα προτιμήσει να παραμείνει στη Βαβυλώνα και να απορροφηθεί μετά την απελευθέρωσή τους από τον βασιλιά της Περσίας Κύρο, έτσι και οι Φιλισταίοι δεν φαίνεται να γυρίζουν στην πατρίδα τους, ούτε και να εκδηλώνουν διαφορετικότητα ή εθνική ανθεκτικότητα στη Μεσοποταμία. Στη δική τους περίπτωση, δε, δεν φαίνεται καν να επιστρέφουν στην προηγούμενη πατρίδα τους. Στην Πεντάπολη της Παλαιστίνης θα τους αντικαταστήσουν άλλοι πληθυσμοί, με άλλο ιστορικό παρελθόν και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Εάν ισχύει αυτή η βιβλική αναφορά για τον μη επαναπατρισμό των Φιλισταίων στο σύνολό τους από τη Βαβυλώνα, τότε έχουμε διακοπή του όποιου δεσμού των σημερινών Παλαιστινίων με τους Φιλισταίους. Εάν, αντιθέτως, στη Βίβλο καταγράφηκε κάτι τέτοιο με προπαγανδιστικές τάσεις και προκύπτουσα παραχάραξη των ιστορικών γεγονότων τότε οι σημερινοί Παλαιστίνιοι θα έχουν ως κληρονομιά τους ένα πανάρχαιο παρελθόν, με προγόνους τον Γολιάθ, τον Αμπιμελέχ και τη Δαλιδά. Κάτι, που ωστόσο, δεν μπορεί (ακόμα) να τεκμηριωθεί και αρχαιολογικά, δεν ζούμε όμως πλέον σε εποχές όπου αντιμετωπίζουμε τη Βίβλο ως φερέγγυο ιστορικό ντοκουμέντο.

* Δρ Σταύρος Οικονομίδης, Adjunct Professor of Greek Archaeology

Arcadia University, Glenside, USA

Διευθυντής της Ελληνοαλβανικής Αρχαιολογικής Αποστολής στο Τριεθνές των Πρεσπών

[email protected]