Αν δεν ήταν ο Χαρίλαος Ράπανος (Harilaos Rapanos), ίσως να μην είχα γεννηθεί ποτέ. Ο Χαρίλαος Ράπανος ήταν ο δεύτερος μικρότερος αδελφός της μητέρας τής μητέρας μου. Οπως λογίζεται η συγγένεια, ο Χαρίλαος ήταν ο προ-θείος μου (σε ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά θείος), αλλά δεδομένου ότι όλοι στην οικογένειά μου εξακολουθούν να τον αποκαλούν είτε απλά «Χάρη» είτε «θείο Χάρη», αυτή η πολύ σύντομη αναφορά θα διατηρήσει αυτή τη χρήση.

Σε κάποιο οικογενειακό άλμπουμ υπάρχει μια μικρή ασπρόμαυρη φωτογραφία του θείου Χάρη με εμένα μαζί. Πρέπει να ήταν στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Είμαι μωρό και μόλις που μπορώ να σταθώ όρθιος, αφού το χέρι μου το κρατούσε η γιαγιά μου. Δεν πρέπει να ήμουν ούτε ένα μέτρο ψηλός. Ηταν ένα οικογενειακό δείπνο με τα καλύτερα πιάτα της γιαγιάς μου και με τα λινά, κατάλευκα τραπεζομάντηλα από ένα από τα παλιά εστιατόρια. Κι εγώ στέκομαι, με τη βοήθεια της γιαγιάς, πάνω στο τραπέζι και χαμογελάω. Ολως τυχαίως ο θείος Χάρης φαίνεται ακριβώς αριστερά μου να μιλάει σοβαρά με κάποιον έξω από το κάδρο της φωτογραφίας. Καμία άλλη φωτογραφία που γνωρίζω δεν έχει τον θείο Χάρη και εμένα μαζί. Δεδομένου ότι ο θείος Χάρης πέθανε στα μέσα της δεκαετίας του 1950, δεν έχω προσωπικές αναμνήσεις από αυτόν. Ωστόσο, όπως θα αναφέρω τελικά, ο θείος Χάρης είναι αναμφισβήτητα ο λόγος που είμαι ζωντανός.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1900, ο Χαρίλαος Ράπανος ήταν σαν πολλούς άλλους Ελληνες μετανάστες στις Ηνωμένες Πολιτείες, και η ιστορία της ζωής του εξελίχθηκε μέσα από τις ενέργειες σημαντικών άλλων. Κάποια στιγμή στη δεκαετία του 1890, ο προπάππους μου Νικόλαος Ράπανος, ο οποίος ήταν ο πατέρας του Χάρη, είχε έρθει να εργαστεί στην Αμερική. Κανείς δεν θυμάται πότε και πώς ακριβώς συνέβη αυτό. Παρ’ όλα αυτά, λέγεται ότι ο Νικόλαος Ράπανος κατέληξε στο Σικάγο, όπου εργαζόταν σε παντοπωλείο μαζί με τους ομοεθνείς του. Ηταν όμως και αυτός ένας από εκείνους τους αλλοδαπούς εργάτες που είναι άτυπα γνωστοί ως αποδημητικά πουλιά (bird-of-passage). Αυτή η αργκό φράση προσδιόριζε, αρχικά για τους Αμερικανούς αξιωματούχους και σταδιακά για τους Αμερικανούς γενικά, τους ξένους εργάτες που έρχονταν για να εργαστούν για μια σεζόν ή και για έναν χρόνο περίπου και μετά επέστρεφαν στην πατρίδα τους. Δεδομένου ότι οι ίδιοι αυτοί ξένοι εργάτες πολύ συχνά επέστρεφαν για να επαναλάβουν αυτή τη διαδικασία, ο συμβολισμός του πουλιού παρέπεμπε στην εποχιακή μετανάστευση.

Τώρα πρέπει να κάνω λίγο πίσω. Κανένα από τα παιδιά της οικογένειας Ράπανου που είχαν εγκατασταθεί στην Αμερική δεν είχε ακούσει ποτέ ιστορίες για τον παππού τους Νικόλα που να μην ενείχαν πικρία. Σύμφωνα με αυτές τις αναμνήσεις, κάθε ένα από τα εννέα επιζώντα παιδιά του Νικόλαου είχε πιάσει δουλειά μόλις ήταν σε θέση να το κάνει. ’Η ακόμα και πριν από αυτό. Η γιαγιά μου Αναστασία (την αποκαλούσαν ανεπίσημα Τασία, αλλά με την προφορά του χωριού «A-ta-she-a») στάλθηκε να εργαστεί με μέλη της οικογένειας, που ήταν κυρίως βοσκοί, ψηλά πάνω από το χωριό της όταν ήταν μόλις πέντε ετών.

Οταν ο προπάππους μου δεν δούλευε στις υπαίθριες αγορές παραγωγών του Σικάγο, ήταν «χωροφύλακας», ένα είδος αστυνομικού που παρακολουθούσε/περιπολούσε τα χωράφια γύρω από το χωριό του. Αυτή η θέση, όπως μου ανέφεραν, οφειλόταν στο ότι ο προπάππους μου είχε κάποιου είδους πολιτική συμμαχία με έναν άνδρα εκτός του ίδιου του χωριού, ο οποίος κατείχε κάποια σημαίνουσα θέση. Με μέσα και διαδικασίες που δεν θυμάμαι πια, η γιαγιά μου, η οποία τότε ήταν ακόμη νεαρή κοπέλα, προσλήφθηκε για να φροντίζει την ηλικιωμένη και άρρωστη μητέρα ενός πολιτικού προσώπου, γνωστού σε αυτές τις ιστορίες ως «ο πρεσβευτής». Στο πλαίσιο αυτής της απασχόλησης η γιαγιά μου λάμβανε ένα μικρό επίδομα, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του μισθού της πήγαινε απευθείας στον πατέρα της.

Πάντα δραστήριος, ο προπάππους μου έφερνε τον ένα γιο μετά τον άλλο στο Σικάγο. Τον μεγαλύτερο, τον Αθανάσιο (Τομ), ακολούθησαν τα αδέλφια του κατά σειρά γέννησης: Αλέξανδρος (Alex), Χαρίλαος (Harry) και τέλος ο Σπύρος (Sam). Το οποίο σηματοδοτεί επίσης τουλάχιστον τέσσερις φορές που ο προπάππους μου πηγαινοερχόταν από το χωριό στο Σικάγο. Χαρούμενοι σε όλη τη διαδρομή, τα αδέρφια σύντομα είχαν όλα τα δικά τους καροτσάκια και στη συνέχεια άμαξες. Με τον καιρό καθένα από τα αδέλφια, εκτός από τον Σπύρο, είχε το δικό του ανεξάρτητο παντοπωλείο. Ο Σπύρος είχε κλίση στη μηχανική και κατασκεύασε από εξαρτήματα την πρώτη του μοτοσικλέτα. Την οδήγησε μέχρι την Καλιφόρνια, όπου, με τον καιρό, είχε μια σειρά από βενζινάδικα.

Την ίδια στιγμή, πίσω στο χωριό, ο προπάππους μου είχε σχέδια για τις τέσσερις επιζούσες κόρες του. Ο προπάππους μου ήταν επίσης ειδικευμένος ξυλουργός και μεταξύ των συνήθων τελικών προϊόντων του ήταν και αργαλειοί ύφανσης. Ισως όχι απροσδόκητα, όλες οι κόρες του, η καθεμία από πολύ μικρή ηλικία, έμαθαν να δουλεύουν τακτικά στους αργαλειούς του. Μια από αυτές τις αδελφές έφτιαξε μια κουβέρτα ειδικά για τη γιαγιά μου με το πλήρες όνομά της και τον τίτλο της «βοσκοπούλας» να είναι επιδέξια υφασμένα σε αυτήν.

Εκείνη τη χρονική στιγμή με τους γιους του στην Αμερική και τις κόρες του να εργάζονται επισταμένως στο σπίτι, ο προπάππους μου λάμβανε χρήματα από τα διάφορα παιδιά του σε τακτική βάση.

Στην αναταραχή που προηγήθηκε του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και για λόγους που δεν θυμάμαι πια, κάποια στιγμή σταμάτησε κάθε επικοινωνία μεταξύ του σπιτιού του «πρέσβη» και της γιαγιάς μου. Στις μανιώδεις επιστολές που πηγαινοέρχονταν μέσω του Ατλαντικού, με κάποιο τρόπο ο Χάρης ενεπλάκη άμεσα. Στην αρχή ο Χάρης απλώς έγραφε επιστολές ο ίδιος. Στη συνέχεια, άρχισε να έρχεται σε επαφή με ντόπιους και στη συνέχεια με Ελληνες αξιωματούχους που ήταν διασκορπισμένοι σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά από ένα ορισμένο σημείο, όταν καμία από αυτές τις επαφές δεν προσέφερε χρήσιμες πληροφορίες, ο Χάρης μπήκε στο πλοίο και πήγε στην Ελλάδα.

Και πάλι, ύστερα από έναν καταιγισμό επιστολών και αμέτρητες επισκέψεις σε Ελληνες αξιωματούχους στην Αθήνα και αλλού, ο Χάρης πήγε στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία για να αναζητήσει τη γιαγιά μου. Τίποτα από τις περιπέτειες του Χάρη κατά τη διάρκεια της αναζήτησής του για τη γιαγιά μου δεν μου διηγήθηκε ποτέ.

Παρ’ όλα αυτά, με κάποιο τρόπο, ο Χάρης βρήκε «τον πρεσβευτή». Ηταν αυτός ο Ελληνας αξιωματούχος που έδωσε στον Χάρη και τη γιαγιά μου τα απαραίτητα έγγραφα για να περάσουν τα διάφορα σύνορα, ώστε οι δυο τους να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Το πέρασμα δεν ήταν καθόλου εύκολο. Καθώς επρόκειτο να περάσουν τα σύνορα από την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, σε μια γυναίκα που βρισκόταν μπροστά τους στην ουρά, οι συνοριοφύλακες έσκισαν το πίσω μέρος του φορέματός της. Οπως μου είπαν, αυτή η ανώνυμη γυναίκα στεκόταν εκεί κλαίγοντας και ουρλιάζοντας σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Ωστόσο, κανείς άλλος στην ουρά δεν τόλμησε να τη βοηθήσει φοβούμενος την ίδια μοίρα.

Η εξήγηση γι’ αυτή τη βία παρέμενε πάντα η ίδια. Τα ρούχα των γυναικών εκείνη την εποχή είχαν συχνά έναν σκληρό κορσέ που ανέβαινε στο πίσω μέρος του φορέματος. Δεδομένων των πολιτικών εντάσεων που τελικά οδήγησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι φρουροί, όπως μου έλεγαν πάντα, πρέπει να πίστευαν ότι αυτή η γυναίκα μετέφερε ευαίσθητα έγγραφα ή άλλα έγγραφα που αφορούσαν το κράτος μέσα στα ρούχα της. Ο Χάρης και η γιαγιά μου πέρασαν από τους ίδιους φρουρούς χωρίς πρόβλημα.

Και εδώ, βασικά, τελειώνει η ιστορία. Ο Χάρης επέστρεψε στο Σικάγο και η γιαγιά μου έζησε στο χωριό μέχρι τις αρχές Μαΐου του 1922, όταν πήγε κι αυτή να βρεθεί με τα αδέλφια της στην Αμερική. Οπως συμβαίνει με τόσους άλλους Ελληνες και άλλους μετανάστες της εποχής του 1890-1900, τα άτομα και οι οικογένειες αυτές μπήκαν στη χώρα ως αυτό που τότε ονομάζονταν μισθωτοί σκλάβοι. Με την πάροδο του χρόνου πολλά από αυτά τα άτομα που τράβηξαν το δρόμο τους έχτισαν τις ζωές τους, τις οικογένειές τους και μερικές φορές ακόμη και τις δικές τους επιχειρήσεις.

Η ζωή του Χάρη Ράπανου είχε πολλά περισσότερα από όσα αναφέρει αυτή η πολύ σύντομη αναφορά. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Χάρης ήταν ιδιοκτήτης μιας σειράς παντοπωλείων στην πόλη του Σικάγο και σε απομακρυσμένες κοινότητες. Ακόμα θυμούνται ότι ο Χάρης ήταν επίσης ένας εξαιρετικός καλλιτέχνης που σχεδίαζε ακανόνιστα με πένα και χαρτί εκπληκτικές εικόνες του Παρθενώνα και άλλων ελληνικών χώρων. Οι ανιψιές και οι ανιψιοί του συχνά θυμούνται τη διά βίου δημιουργικότητά του με όρους του εκατονταετούς ημερολογίου του, φτιαγμένο σε μια σειρά από κύκλους που μπορούσαν -όταν γυρίζονταν με ακρίβεια- να παρέχουν τη σωστή ημέρα του έτους για ολόκληρο τον αιώνα.

Ο φωτογράφος που τράβηξε τη φωτογραφία του Χάρη με εμένα μαζί πρέπει να είναι σχεδόν 68-69 ετών. Και, ναι, θα μπορούσα να είχα γράψει αυτή την οικογενειακή ιστορία πολύ νωρίτερα. Πηγαίνω στο Κοιμητήριο Ελμγουντ στο Ρίβερ Γκρόουβ του Ιλινόις, το οποίο βρίσκεται λίγο έξω από το Σικάγο, όλο και πιο συχνά στις μέρες μας. Η συντριπτική πλειονότητα της οικογένειάς μου και των Ελλήνων φίλων μου αναπαύονται πλέον εκεί. Ο τάφος του Χάρη βρίσκεται κοντά στο δυτικό μέτωπο του νεκροταφείου και τον επισκέπτομαι πού και πού. Συχνά με κάποιον από τους συγγενείς μου. Θυμόμαστε τις ιστορίες που ακούσαμε για τη ζωή του Χάρη, με υπερβολική ίσως προσοχή στις διηγήσεις εκείνες όπου ο Χάρης τσακωνόταν με άλλους, ή κάποια διήγηση που προκαλεί σε όλους γέλιο. Υπάρχουν τόσα άλλα πράγματα για τα οποία θα ήθελα να ήξερα περισσότερα για τη ζωή και το άτομο που ήταν ο θείος μου, ο Χαρίλαος Ν. Ράπανος.