Συνέντευξη με τον καθηγητή Γιώργο Αναγνώστου, κάτοχο της έδρας «Μιλτιάδης Μαρινάκης για τη Nεοελληνική Γλώσσα και τον Πολιτισμό» στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Οχάιο, στη Μαρία Φιλιώ Τριδήμα, Συντονίστρια Θεματικού Δικτύου για την ελληνική Διασπορά, Ινστιτούτο ΕΝΑ

Οι «Διασπορικοί Διάλογοι» του Θεματικού Δικτύου για την Ελληνική Διασπορά έχουν σκοπό να διαδώσουν στην Ελλάδα αλλά και ευρύτερα τις απόψεις και το έργο εκπροσώπων της κοινωνίας πολιτών, θεωρητικών, ακαδημαϊκών και ερευνητών που ασχολούνται ενεργά με την ελληνική Διασπορά. Προωθώντας τον διάλογο και την αλληλεπίδραση, οι «Διασπορικοί Διάλογοι» επιδιώκουν να αναδείξουν τις φωνές όλων των Διασπορών (ελληνοαυστραλιανής, ελληνοαμερικανικής κ.λπ.) και να συζητήσουν εναλλακτικές προτάσεις και πρωτοβουλίες για το μέλλον τους.

Στις συνεντεύξεις σας αναφέρεστε συχνά στην ανάγκη να αναγνωριστούν θεσμικά οι ελληνοαμερικανικές σπουδές ως διακριτό επιστημονικό πεδίο. Ούσα κοινωνιολόγος, θα ήθελα να ρωτήσω για ποιο λόγο η κοινωνιολογία, η ιστορία κ.λπ., που ερευνούν τις διασπορικές ομάδες και τις εμπειρίες τους, δεν μπορούν να μελετήσουν την ελληνική Διασπορά της Αμερικής;

Πράγματι, αναφέρομαι συχνά στην ανάγκη θεσμικής ενδυνάμωσης των ελληνοαμερικανικών σπουδών. Στα πανεπιστήμια της Αμερικής, τα οποία γνωρίζω καλύτερα λόγω της διδακτικής και ερευνητικής μου εμπειρίας, αντιμετωπίζω συχνά την εξής κατάσταση: ένα σημαντικό φάσμα ελληνοαμερικανικών θεμάτων και εμπειριών, όπως είναι η λογοτεχνία, οι κοινωνικές αλλαγές, η νέα γενιά (Ελληνοαμερικανών), οι πολιτικές συμπεριφορές, οι πολιτισμικές εκφράσεις (όπως ντοκιμαντέρ, αυτοβιογραφίες, stand up comedy κ.λπ.), είτε είναι περιθωριοποιημένες είτε παραμένουν αδιερεύνητες. Υπάρχουν τεράστια κενά στην κατανόηση της ελληνοαμερικανικής εμπειρίας, που δεν είναι δυνατόν να καλυφθούν από το υπάρχoν ερευνητικό δυναμικό, και πολλοί λόγοι που εξηγούν την «περιθωριοποίηση» των ελληνοαμερικανικών θεμάτων.

Κλάδοι όπως η ανθρωπολογία -και μιλάω πάντα σε σχέση με το αμερικανικό πανεπιστήμιο- οι Αμερικανικές σπουδές, οι πολιτισμικές σπουδές, οι σπουδές εθνότητας, οι σπουδές γύρω από το φύλο κ.λπ. δεν θεωρούν ότι αυτή η δημογραφικά μικρή και αφομοιωμένη εθνοτική ομάδα έχει πολλά να προσφέρει στην κατανόηση της πολυπολιτισμικής Αμερικής. Υπάρχουν ερευνητές, βέβαια, που στρέφουν την προσοχή τους σε αναγνωρισμένους συγγραφείς και βραβευμένα κείμενα, όπως είναι του Jeffrey Eugenides και του George Pelecanos, αλλά δεν ενδιαφέρονται για ό,τι θεωρείται ελάσσον και περιφερειακό. Το γεγονός ότι ο αριθμός των Ελληνοαμερικανών ερευνητών στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες είναι σχετικά μικρός, για διάφορους ιστορικούς και κοινωνιολογικούς λόγους, στους οποίους δεν θα αναφερθώ τώρα, επίσης δεν βοηθάει.

Υπάρχει ακόμη ένας ανασταλτικός παράγοντας, που σχετίζεται με το γεγονός ότι μια πληθώρα ελληνοαμερικανικών αφηγημάτων προκρίνει και παράγει ουσιοκρατικές αντιλήψεις ταυτότητας και απλουστευτικές αναπαραστάσεις της ελληνοαμερικανικής κοινότητας και της Αμερικής. Χρειάζεται να σκύψει κανείς και να «σκάψει» βαθύτερα στο αρχείο και να «απλωθεί» πλατύτερα στην πολιτισμική παραγωγή, ώστε να φέρει σε κοινή θέα τα πολλά ενδιαφέροντα θέματα και ερωτήσεις.

Επίσης, αν και υπάρχουν στιβαρά Προγράμματα Νεοελληνικών Σπουδών στην Αμερική, η κλίμακα της μελέτης των ελληνοαμερικανικών θεμάτων είναι περιορισμένη, για λόγους ιστορικούς, τους οποίους έχω καλύψει σε άλλα άρθρα μου. Γενικά, θα έλεγα ότι το ελληνοαμερικανικό γνωσιολογικό πεδίο κατατάσσεται χαμηλά στις ακαδημαϊκές ιεραρχίες των πανεπιστημίων. Το ζήτημα λοιπόν που αφορά το μέλλον του γνωστικού αντικειμένου που αποκαλούμε «ελληνοαμερικανικές σπουδές στην Αμερική», προκύπτει πιο επιτακτικά από ποτέ και εξηγεί την επιμονή μου στο θέμα.

Υπάρχουν, βέβαια, και άλλα εξίσου σημαντικά πεδία, όπως είναι οι ελληνοαυστραλιανές και οι ελληνοκαναδικές σπουδές, καθώς και οι διασπορικές σπουδές στη Λατινική Αμερική, οι οποίες αντιμετωπίζουν αρκετές από αυτές τις προκλήσεις, και θα είναι ενδιαφέρων ο διάλογος με ερευνητές που κινούνται σε αυτά τα πεδία.

H συστηματική έρευνα και η αρχειακή καταγραφή της μεταναστευτικής εμπειρίας των Ελλήνων στην Αμερική, υπό το πρίσμα των ελληνοαμερικανικών σπουδών, όπως επιθυμείτε, προϋποθέτει τη δημιουργία πανεπιστημιακών Τμημάτων στην Ελλάδα όπου θα ερευνάται η ελληνοαμερικανική κουλτούρα, οι ελληνοαμερικανικές τέχνες, η πολιτική κ.λπ. Πόσο «κοντά» είναι τα ελληνικά πανεπιστήμια σε αυτή την κατεύθυνση;

Η ερώτηση δίνει την ευκαιρία για μια αρχική χαρτογράφηση της θέσης των διασπορών στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Θα αναφερθώ στα παραδείγματα των διασπορών σε νέες πατρίδες, όπως της Βόρειας Αμερικής και της Αυστραλίας. Υπάρχει φυσικά η διασπορά της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής, της Ευρώπης και το πρόσφατο brain drain. Ο πλούτος και η πολυπλοκότητα αυτής της πολιτισμικής γεωγραφίας συνιστά μια τεράστια πρόκληση για τη μελέτη της. Πώς μπορούμε να διαχειριστούμε ρεαλιστικά και στρατηγικά αυτό τον όγκο υλικού χωρίς τον κίνδυνο κατακερματισμού, εσωστρέφειας και έλλειψης επικοινωνίας μεταξύ των μελετητών; Ποιος φορέας θα αναλάβει το κόστος; Μια τεράστια κεντρική ερώτηση!

Αρχίζω από τη διαπίστωση ότι μελετητές σε Τμήματα Ιστορίας, Αμερικανικής Εθνοτικής Λογοτεχνίας, Διεθνών Σχέσεων, Θεάτρου, Εθνογραφίας, Μουσειολογίας και, βέβαια, της διδασκαλίας της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας παράγουν πολύτιμο έργο σε σχέση με τις Διασπορές. Οπότε, υπάρχει ενδιαφέρον, το οποίο έχω την αίσθηση ότι αυξάνεται σε μερικά επιστημονικά πεδία. Παραδείγματος χάριν, υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον σε κάποιους κλάδους, όπως η εθνομουσικολογία, για τους χορούς στα ελληνικά φεστιβάλ και τις εκδηλώσεις που γίνονται μεταξύ των κοινοτήτων. Δεν είμαι όμως σίγουρος κατά πόσον οι διάφοροι κλάδοι «συνομιλούν» μεταξύ τους και αν υπάρχει διάλογος ανάμεσα στους μελετητές της Διασποράς. Υπάρχει η τρομερή ανάγκη να αρχίσουν τα δίκτυα να επικοινωνούν μεταξύ τους. Το βίωσα αυτό όταν είχα την ευκαιρία να συνομιλήσω με τους συναδέλφους στη Βικτώρια ως προσκεκλημένος του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης και να συνειδητοποιήσω ότι η ελληνοαυστραλιανή κοινωνία αποτελεί για εμένα πόλο ενδιαφέροντος για τη λογοτεχνία και την πολιτισμική παραγωγή της.

Σε αυτό το πλαίσιο, θα ήταν ευχής έργον αν δημιουργούνταν ένα ή δύο πρώτης τάξεως ερευνητικά κέντρα τα οποία θα παρήγαγαν υψηλής ποιότητας διεπιστημονικές και συγκριτικές μελέτες. Τέτοιου είδους κέντρα θα δημιουργούσαν δίκτυα διαλόγου και επικοινωνίας με ερευνητές των Διασπορών και ως φυτώρια για την επόμενη γενιά ερευνητών, κάτι που είναι επείγον και απαραίτητο. Θα προσέλκυαν συνομιλητές ερευνητές από τον Καναδά, την Αυστραλία, την Ευρώπη και την Αμερική. Αναφέρομαι μόνο στις περιπτώσεις που γνωρίζω ότι ανοίγονται στη θεώρηση του «παγκόσμιου ελληνισμού» με καινοτόμους τρόπους, πέρα από ελλαδοκεντρικές προσεγγίσεις σύμφωνα με τις οποίες «όλος ο κόσμος είναι μία Ελλάδα». Εύχομαι να κάνω λάθος, αλλά δεν θεωρώ ότι είμαστε κοντά στην πραγματοποίηση ενός τέτοιου θεσμού.

Τώρα, όσον αφορά άμεσα την ερώτησή σας, θα επιθυμούσα πολύ τη δημιουργία πανεπιστημιακών Τμημάτων Ελληνοαμερικανικών Σπουδών στο ελληνικό πανεπιστήμιο, αλλά μια τέτοια θεσμική κίνηση παρουσιάζει και πρακτικές και ιδεολογικές προκλήσεις. Αν θέλουμε να αποφύγουμε ιεραρχήσεις μεταξύ των Διασπορών –που πρέπει να τις αποφύγουμε– η επιλογή μιας Διασποράς θα έθιγε το θέμα της συμπερίληψης όλων των άλλων. Το εγχείρημα θα απαιτούσε, επίσης, τεράστιους πόρους και μεγάλης κλίμακας διοικητική αναδιοργάνωση. Στην παρούσα ιστορική συγκυρία όμως το εγχείρημα είναι μάλλον ουτοπικό.

Επομένως, λοιπόν, τι είδους παρεμβάσεις θα προτείνατε για την ενδυνάμωση ενός εγχειρήματος ελληνοαμερικανικών σπουδών;

Μια ρεαλιστική παρέμβαση θα αφορούσε την ενσωμάτωση της Διασποράς ως γνωστικό αντικείμενο σε υπάρχοντες κλάδους και Τμήματα. Θα αναφερθώ στην περίπτωση της ελληνοαμερικανικής Διασποράς, αλλά το πλαίσιο που προτείνω μπορεί να εφαρμοστεί ανάλογα και με τρόπο δυναμικό για άλλες Διασπορές.

Συνολικά, η μελέτη της ελληνοαμερικανικής Διασποράς στο ελληνικό Πανεπιστήμιο είναι σχετική με τους εξής επιστημονικούς κλάδους: Αμερικανικές σπουδές και εθνοτικές λογοτεχνίες στην Αμερική· πολιτικές επιστήμες, διεθνείς σχέσεις, και πολιτισμική διπλωματία· ιστορία, μουσειολογία και εθνογραφία· διδασκαλία Ελληνικών ως δεύτερης γλώσσας· και θέατρο, όπως διαπιστώσαμε τελευταία, μεταξύ άλλων. Το άνοιγμα λοιπόν αυτών των Τμημάτων στη μελέτη και στην ανάλυση παραδειγμάτων από τις Διασπορές, επιλεγμένων κατά την κρίση των Τμημάτων, θα αποτελούσε μια καταλυτική παρέμβαση, αν βέβαια υπάρχει θέληση προς τη θεσμική κατεύθυνση. Η ενσωμάτωση της μελέτης της Διασποράς με διάφορους τρόπους, σε διάφορα «μέτωπα» στο ελληνικό πανεπιστήμιο, προϋποθέτει να σκεφτούμε ευέλικτες και ευφάνταστες ρυθμίσεις, πέρα από επιστημονικά στεγανά.

Για παράδειγμα, το ζήτημα «ταυτότητες στις ελληνικές Διασπορές» θα μπορούσε να συμπεριληφθεί σε ευρύτερες προβληματικές, όπως είναι «ελληνική ταυτότητα και ετερότητα», η οποία συμπεριλαμβάνει την περίπτωση της Κύπρου και το μεταναστευτικό φαινόμενο στην Ελλάδα. Τον Μάιο του 2024 πραγματοποιήθηκε συνέδριο το οποίο εξέταζε τη δυναμική της ελληνικής ταυτότητας και τις διαφορές μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου. Οπότε, η πρόταση είναι να συμπεριληφθεί η Διασπορά σε πολλαπλές επιστημονικές συζητήσεις.

Τώρα, το ερώτημα που ίσως τεθεί είναι «για ποιους λόγους να επιτελεστεί αυτό το άνοιγμα;». Το άνοιγμα των διάφορων επιστημονικών κλάδων στη μελέτη της Διασποράς αιτιολογείται από το γεγονός ότι η ελληνική κοινωνία και οι Διασπορές δεν αποτελούν δύο ανεξάρτητα γνωστικά αντικείμενα. Οι Ελληνοαμερικανοί, αλλά και οι άλλες Διασπορές, εμπλέκονται δυναμικά με την ελληνική κοινωνία, και το αντίστροφο. Αρκεί να αναλογιστούμε κάποια παραδείγματα διασπορικής υλικής και πολιτισμικής παρουσίας στην Ελλάδα που έχουν συμβάλει πολιτισμικά και υλικά στη διαμόρφωση της χώρας και του εμπλουτισμού της. Aυτά περιλαμβάνουν την οικονομική συνδρομή των μεταναστών στην ανάπτυξη της ελληνικής επαρχίας· τα έργα ποιητών και λογοτεχνών (π.χ. του Χρήστου Τσιόλκα από Αυστραλία, του Βασίλη Αλεξάκη από Γαλλία και των Γιώργου Πελεκάνου, Jeffrey Eugenides και Νικόλαου Κάλλας από την Αμερική)· καινοτόμες ιδέες και έργα από διασπορικούς πανεπιστημιακούς και διανοουμένους. Υπάρχουν, επίσης, οι τέχνες και τα δημιουργήματα των καλλιτεχνών της Διασποράς που στεγάζονται σε μουσεία στην Ελλάδα, αλλά και η δύναμη της μετανάστευσης και της Διασποράς να εμπνέουν τους Έλληνες συγγραφείς. Να αναφέρω τα παραδείγματα του Θανάση Βαλτινού, πιο πρόσφατα, του Χρήστου Αστερίου, της Φωτεινής Τσαλίκογλου και, μεταξύ άλλων, της Κάλλιας Παπαδάκη με το βραβευμένο Δενδρίτες, το οποίο έχει μεταφραστεί πρόσφατα και στα Αγγλικά. Οι Νεοελληνικές και οι Διασπορικές σπουδές διασταυρώνονται και δεν είναι ανεξάρτητες όταν θεωρήσουμε τα γνωστικά αντικείμενά τους ως αλληλοσυνδεόμενα στοιχεία ενός διεθνικού πεδίου. Ας ονομάσουμε αυτό τον τρόπο ανάλυσης «διεθνική προσέγγιση».

Το επόμενο βήμα θα αφορούσε την ανάλυση της πολιτισμικής παραγωγής διασπορικών συγγραφέων, ακαδημαϊκών και καλλιτεχνών που κυκλοφορεί στην Ελλάδα, η οποία, σημειωτέον, αυξάνεται σε ποικίλα είδη λόγου. Να ονομάσω το θεατρικό έργο του Μελβουρνέζου Κωνσταντίνου Καλυμνίου «Όπου γη, και πατρίς», το οποίο παίχτηκε πρόσφατα στην Αθήνα, και τη φωτογραφική έκθεση της Ελληνοαυστραλής φωτογράφου Effy Alexakis στην πρεσβεία της Αυστραλίας. Πέρα από τον πολιτισμό, μπορούμε, επίσης, να αναφερθούμε στο πολιτικό ζήτημα της εμπορίας παιδιών που υιοθετήθηκαν σε Αμερική και Ολλανδία κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου και μετά. Είναι ένα μεγάλο θέμα, το οποίο έχει καλυφθεί εκτενέστατα στον ελληνικό Τύπο. Έχουμε, επίσης, ποίηση με διασπορικά θέματα, ποίηση από διασπορικούς, βιβλία πανεπιστημιακών για τη Διασπορά στα Ελληνικά και σε μετάφραση, αρθρογραφία και διαλέξεις από διασπορικούς διανοουμένους για πολιτισμικές εξελίξεις στην Ελλάδα κ.λπ. Οπότε, υπάρχει κυκλοφορία ιδεών και έργων, τα οποία μας βοηθάνε όχι μόνο στην κατανόηση του διεθνικού πεδίου «Ελλάδα – διασπορές» αλλά επίσης στην κατανόηση της Ελλάδας υπό μία ματιά διασπορική, μία έκκεντρη ματιά, αν θέλετε, η οποία είναι χρήσιμη για να εντοπίσουμε καινούργιες πτυχές της. Κάποιες φορές παραβλέπουμε αυτές τις πτυχές ή δεν είναι καν στο πεδίο της όρασής μας. Σε αυτό το πλαίσιο, τα αφηγήματα περί Διασποράς στην Ελλάδα (από ντοκιμαντερίστες, δημοσιογράφους, διανοούμενους κ.λπ.) θα έπρεπε να λαμβάνουν υπόψη διασπορικές θεωρητικοποιήσεις, θέσεις και αντιλήψεις.

Η διακίνηση κειμένων και ιδεών, που εκτιμώ ότι θα συνεχίσει να αυξάνεται, απαιτείται να αναλυθεί με βάση με τις θεωρίες της Διασποράς, ώστε να εκδιπλωθούν οι ποικίλες πτυχές της διασπορικής κατάστασης. Με άλλα λόγια, να αποφευχθεί το «καλούπωμα» της Διασποράς στα συμβατικά πλαίσια όπως Νόστος, νοσταλγία, επιτυχία. Ναι, αυτά υπάρχουν, αλλά είναι μέρος ενός μεγαλύτερου και πιο περίπλοκου μορφώματος. Αυτή η συνειδητοποίηση της πολυπλοκότητας του φαινομένου παρέχει ακόμα έναν λόγο για το επιχείρημα υπέρ της ανάπτυξης σπουδών Διασποράς στο ελληνικό πανεπιστήμιο, πάντοτε σε διάλογο με τις τρέχουσες θεωρήσεις. Η κυκλοφορία διασπορικών οπτικών στην ελληνική δημοσιογραφία, κριτική θεωρία, σχολεία, ντοκιμαντέρ, ταινίες και λογοτεχνία, μεταξύ άλλων, θα ωφελούσε εξαιρετικά το ευρύτερο κοινό.

Πριν από κάποιους μήνες, γράψατε ένα πολύ σημαντικό άρθρο για την ίδρυση της ελληνικής έδρας «Hellenic Senior Lecturer in Global Diasporas» του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης ως απόκριση στην επίσκεψή σας και στην ομιλία σας στον οργανισμό «Ελληνική Κοινότητα της Μελβούρνης (ΕΚΜ)». Θα ήθελα να αναφερθείτε στο καινοτόμο εγχείρημα του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης να προσφέρει σπουδές για τη Διασπορά.

Το ταξίδι μου στη Μελβούρνη με επηρέασε βαθύτατα. Ως άνθρωπος της Διασποράς, αισθάνθηκα σπίτι μου την ελληνική κοινότητα της Μελβούρνης. Ευρισκόμενος εκεί, είχες την ευκαιρία να συζητήσεις θέματα όπως η ποιητική της ταυτότητας, το να μπορείς να αισθάνεσαι αλλού Έλληνας και αλλού Αυστραλός, να αισθάνεσαι ότι συμπεριλαμβάνεσαι σε κάποια σημεία και αποκλείεσαι από άλλα, καθώς και θέματα κριτικής παρέμβασης στη δημόσια σφαίρα, ιστορικής μνήμης και της αναπαράστασής της. Είχες την ευκαιρία να αναλύσεις κάθε Διασπορά, καθώς επίσης και τις σχέσεις μεταξύ τους. Η διερεύνηση της διασπορικής δυναμικής με πολύ αξιόλογους συνομιλητές ήταν μια σημαντική εμπειρία και με άγγιξε βαθιά και ως άνθρωπο και ως ερευνητή που θέλει να κατανοεί τα διασπορικά φαινόμενα.

Επιστρέφοντας στην ερώτησή σας, θεωρώ ότι μας στρέφει στις παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να επιτελεστούν στα πανεπιστήμια του εξωτερικού για την ενδυνάμωση των διασπορικών σπουδών. Μία παρέμβαση που έχει ήδη αρχίσει να υιοθετείται αφορά τη διεθνική προσέγγιση που προανέφερα για την ανάλυση της διακίνησης ανθρώπων, ιδεών, κειμένων, χρημάτων και υλικών αγαθών στα διάφορα διεθνικά δίκτυα. Αυτή θα μας άνοιγε το πεδίο θέασης πέρα από αυτό που ονομάζουμε «ομογένεια», διότι και ο Γιάννης Αντετοκούνμπο είναι Έλληνας, όχι όμως με όρους ομογένειας, όπως την εννοούμε. Αυτού του είδους η θεσμική προσέγγιση θα μας βοηθούσε να συμπεριλάβουμε και μεταφραστές, ανεξαρτήτως καταγωγής, οι οποίοι είναι τρομερά ικανοί και δουλεύουν ακατάπαυστα για τη διακίνηση ιδεών και λογοτεχνικών κειμένων· επίσης, καλλιτέχνες και διανοουμένους μη ελληνικής καταγωγής, που συνεισφέρουν πολύτιμο έργο στην κατανόηση του διεθνικού πεδίου «Ελλάδα – Διασπορές». H διεθνική προσέγγιση προσφέρει υπέροχες προοπτικές αν υιοθετηθεί σε μεγαλύτερη κλίμακα από συναδέλφους ανά τον κόσμο που θέτουν την Ελλάδα ως το ερευνητικό τους κέντρο.

Φυσικά, για τα πανεπιστήμια του εξωτερικού η πιο ισχυρή ώθηση θα δινόταν με τη χρηματοδότηση εδρών, των λεγόμενων «Endowed Chairs», με ειδική αποστολή την έρευνα σε θέματα διασπορών και, ει δυνατόν, της πτυχής των σχέσεων μεταξύ τους, των διαφορών, των ομοιοτήτων και την ερμηνεία τους, παρέχοντας υψηλής ποιότητας έρευνα. Η Διασπορά, οι Διασπορές (στον πληθυντικό) είναι ρευστά και πολύπλοκα πεδία και απαιτούν νέες θεωρήσεις. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τις Διασπορές του 21ου αιώνα με θεωρήσεις του προηγούμενου αιώνα. Δεν μπορούμε! We will not do Justice to their complexities (όπως λέγεται στην Αγγλική).

Όσον αφορά τη Μελβούρνη, η νεοσυσταθείσα έδρα, γνωστή ως «Hellenic Senior Lecturer in Global Diasporas», αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση στον παγκόσμιο πανεπιστημιακό χώρο. Το ενδιαφέρον συνίσταται σε τουλάχιστον δύο παράγοντες. Αρχικά, εξ όσων γνωρίζω, η νεοσυσταθείσα έδρα είναι η μόνη περίπτωση πανεπιστημιακής έδρας στον αγγλόφωνο κόσμο που η αποστολή της είναι η έρευνα της ελληνικής Διασποράς στο πλαίσιο ευρύτερων ανθρωπιστικών σπουδών του Πανεπιστημίου και όχι ενός Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών. Δεύτερον, είναι ενδιαφέρον ότι η δημιουργία της έδρας υποστηρίχθηκε από κοινοτικούς φορείς που αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα και αξία της μελέτης της παροικίας της Μελβούρνης και της Διασποράς γενικότερα.

Όσον αφορά τους δρόμους που ανοίγονται στο άμεσο μέλλον, η νεοσύστατη έδρα είναι σε θέση να συμβάλει καταλυτικά στη συγκριτική μελέτη των ποικίλων ελληνικών Διασπορών μέσω υψηλής ποιότητας έργου. Επίσης, θα συμμετάσχει στη συνεχιζόμενη προσπάθεια να συμπεριληφθεί η ελληνική περίπτωση σε ευρύτερες συγκριτικές συζητήσεις περί Διασποράς, κεντρίζοντας το ενδιαφέρον άλλων ερευνητών. Το ενδιαφέρον για τις ελληνικές Διασπορές διαχέεται, όταν οι προσεγγίσεις είναι εξωστρεφείς.

Στην περίπτωση της Μελβούρνης, αλλά και του Τορόντο, η οποία είναι επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση, που λειτουργεί όμως στο πλαίσιο ενός Νεοελληνικού Προγράμματος, παρατηρούμε ότι πραγματοποιείται μια στροφή στη σχέση παροικίας και πανεπιστημίου, καθώς τοπικές οργανώσεις στρέφονται προς την υποστήριξη της μελέτης της ιστορίας και του πολιτισμού τους, οπότε και της Διασποράς τους. Υπάρχει αυτή η επιθυμία αυτογνωσίας. Ναι, θέλουμε να κατανοήσουμε την Ελλάδα, την ιστορία της και τις εξελίξεις, αλλά: How about us? Εχουμε κι εμείς μια πολύπλευρη ιστορία, έχουμε τις ιδιαιτερότητές μας, έχουμε τις αγωνίες μας· η Διασπορά έχει τη δική της ιστορία και οι διάφορες Διασπορές τη δική τους.

Αυτές οι πρωτοβουλίες ενθαρρύνουν τη διάχυση αυτής της γνώσης στην τοπική δημόσια σφαίρα και παραπέρα. Όπως γνωρίζετε, στη δημόσια σφαίρα της Μελβούρνης υπάρχουν ακόμη δημοσιογράφοι και διανοούμενοι οι οποίοι επιμένουν να συνεισφέρουν με στοχαστικό και κριτικό λόγο σε θέματα που αφορούν την παροικία. Οι συνέργειες Κοινότητας και Πανεπιστημίου προσφέρουν τη δυνατότητα να εμπλουτιστεί αυτός ο δημόσιος διάλογος. Για την πραγματοποίηση αυτού του στόχου όμως αποτελεί σημαντική προϋπόθεση η διασφάλιση της ανεξαρτησίας των εδρών στην παραγωγή και διακίνηση ιδεών, καθώς κάποιες ιδέες μπορεί να μην είναι αρεστές σε κάποιους φορείς. Οι μελέτες για τη Διασπορά έχουν ως ηθικό στόχο την παραγωγή κριτικού λόγου, όχι συναίνεσης σε εθνοτικές ή εθνικές αφηγήσεις μυθολογίες. Σκοπός τους, όπως και σκοπός της πανεπιστημιακής γνώσης, είναι να ενδυναμώνουν τη δημόσια σφαίρα και να προκαλούν αναστοχασμό.

Το Θεματικό Δίκτυο για την Ελληνική Διασπορά του ΕΝΑ αποτελεί μια νέα πρωτοβουλία διαλόγου και ανάδειξης των ζητημάτων της ελληνικής Διασποράς για τη διαμόρφωση εφαρμόσιμων πολιτικών. Θα ήθελα να μου πείτε κάποιες σκέψεις για αυτή την πρωτοβουλία. Πιστεύετε ότι υπάρχει χώρος για την ανάπτυξη εξωπανεπιστημιακών πρωτοβουλιών, όπως ανεξάρτητων think tank, που αφορούν τη μελέτη της ελληνικής Διασποράς;

Απόλυτα! Οι εξωπανεπιστημιακές πρωτοβουλίες είναι τρομερά σημαντικές στη σημερινή συγκυρία. Ας ξεκινήσουμε με μια διαπίστωση. Η Διασπορά αποτελεί ζήτημα άμεσων κυβερνητικών ενδιαφερόντων. Από το 1990 και έπειτα, οι κυβερνήσεις ισχυρών κρατών (ΗΠΑ, Καναδάς, Κίνα κ.λπ.) πρόβαλλαν στο εσωτερικό τις Διασπορές ως Best Practice προώθησης οικονομικών, διεθνικών δικτύων και εξωτερικής πολιτικής με τις χώρες αποστολής των διασπορικών ομάδων. Για παράδειγμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αξιοποιούσαν την Ιρλανδική Διασπορά για την ενδυνάμωση των διμερών σχέσεων με την Ιρλανδία και την προώθηση της πολιτικής της Αμερικής στην περιοχή. Το ενδιαφέρον για την αξιοποίηση των Διασπορών από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δημιούργησε τη δυνατότητα στις χώρες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και η Ελλάδα, να προωθήσουν πιο εντατικά τα ζητήματα των Ελλήνων της Διασποράς. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και η Ελλάδα αντιμετώπισαν την ελληνική Διασπορά ως «εργαλείο» εξυπηρέτησης συμφερόντων τους, δημιουργώντας αφηγήματα και «κατασκευάζοντας» τη Διασπορά με βάση τα συμφέροντα και την οπτική των κυβερνήσεων. Σε αυτή τη βάση, η Διασπορά αποτελεί μια κυβερνητική κατηγορία, η οποία ορίζεται, ελέγχεται και ρυθμίζεται από κυβερνητικά αφηγήματα και με τη διάθεση τεράστιων κυβερνητικών πόρων για την παραγωγή τους.

Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον οι κυβερνήσεις προσεγγίζουν τις Διασπορές για λόγους οικονομικούς και πολιτικούς όπως είναι οι επενδύσεις, ο τουρισμός, η φιλανθρωπία, η πολιτιστική διπλωματία, τα λόμπι. Επίσης, οι κυβερνήσεις προσεγγίζουν τις Διασπορές για λόγους γεωπολιτικής σταθερότητας και προσέλκυσης ανθρώπινου δυναμικού με ποικίλες δεξιότητες και τεχνογνωσία. Η ενδυνάμωση των σχέσεων μεταξύ των Διασπορών και της Ελλάδας, για παράδειγμα, αποτελεί πρωταρχικό κυβερνητικό μέλημα. Από τη στιγμή που θέτουμε τη Διασπορά σαν μια κυβερνητική κατηγορία, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι δεν έχει μόνο η ελληνική κυβέρνηση ενδιαφέρον για τις Διασπορές της. Και οι κυβερνήσεις χωρών της Αυστραλίας, του Καναδά ή των Ηνωμένων Πολιτειών έχουν λόγους να ενθαρρύνουν τις ενσωματωμένες Διασπορές των εθνοτικών τους ομάδων (Ελληνοαυστραλούς, Ελληνοαμερικανούς κ.λπ.) και να αλληλεπιδρούν σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς η διακίνηση κεφαλαίων και τεχνογνωσίας μεταξύ ανθρώπων συνεισφέρει στα οικονομικά και γεωπολιτικά συμφέροντα αυτών των κρατών. Επομένως, τίθενται σε εφαρμογή κυβερνητικοί έλεγχοι όσον αφορά το περιεχόμενο και εύρος των διασπορικών εκφράσεων.

Πέρα όμως από τη σχέση κάθε Διασποράς με την ιστορική πατρίδα, στη συγκεκριμένη περίπτωση την Ελλάδα, υπάρχει και μια άλλη σημαντική διάσταση σε κάθε Διασπορά. Αφορά τις ιστορικές και σύγχρονες εμπειρίες της, τα προβλήματά της, τις πολιτισμικές και πολιτικές ζυμώσεις στο εσωτερικό της, τους θεσμούς που δημιουργεί, τις διαπραγματεύσεις της με την κυρίαρχη κουλτούρα, την πολιτισμική της παραγωγή, τους αγώνες και τις αγωνίες της. Συχνά, ο δημόσιος στοχασμός για αυτά τα φαινόμενα είναι σχετικά περιορισμένος, με εξαίρεση το ζήτημα της γλώσσας, το οποίο, αν μου επιτρέπετε την έκφραση, «καίει», καθώς και της ισχυρούς διασπορικούς θεσμούς και τα θρησκευτικά ιδρύματα.

Για την κατανόηση αυτής της διάστασης δεν απαιτείται μόνο πανεπιστημιακή μελέτη. Απαιτείται, επίσης, μια στιβαρή και ανεξάρτητη δημόσια σφαίρα, η οποία θα καλλιεργεί και θα διαδίδει γνώση, θα προωθεί τον ουσιαστικό διάλογο και θα φιλοξενεί ρηξικέλευθες απόψεις, ώστε να δούμε την πραγματικότητα από διαφορετικές οπτικές. Η ύπαρξη ενός δημόσιου χώρου που ενθαρρύνει τον κριτικό και στοχαστικό λόγο αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την κατανόηση της Διασποράς, πόσο μάλλον όταν, την παρούσα στιγμή, τέτοιου είδους εξωπανεπιστημιακοί χώροι συρρικνώνονται απελπιστικά σε κάποιες Διασπορές.

Σε αυτό το πλαίσιο, η προσθήκη της Διασποράς ως θεματικής στο ΕΝΑ αποτελεί μια σημαντικότατη πρωτοβουλία. Είναι σημαντικό να υπάρξουν εξωπανεπιστημιακές πρωτοβουλίες και μία στιβαρή και ανεξάρτητη δημόσια σφαίρα, η οποία σε συνδυασμό με την (κριτική) πανεπιστημιακή γνώση θα εμπλουτίζει την κατανόηση της Διασποράς πέρα από τα στενά κυβερνητικά συμφέροντα. Το πιστεύω βαθιά αυτό. Οι διάφορες Διασπορές έχουν επιδείξει μεγάλη οικονομική και πολιτισμική συνεισφορά στην ελληνική κοινωνία. Το ελάχιστο που τους οφείλουμε είναι να τις ακούσουμε, να τις γνωρίσουμε, να αφουγκραστούμε και να προβάλουμε την πολυπλοκότητά τους. Αυτή η επιθυμία τονίστηκε επανειλημμένα και έντονα στην Αυστραλία. Κάθε Διασπορά πρέπει να ερμηνευτεί από τη δική της πολύπλευρη σκοπιά και ως ισότιμος συνομιλητής. Αυτές οι προϋποθέσεις θα πρέπει να είναι το αδιαπραγμάτευτο σημείο εκκίνησης για κάθε πρωτοβουλία που αφορά την ανάδειξη των ζητημάτων της Διασποράς και τη διαμόρφωση πολιτισμικών πολιτικών.

Συντονίστρια Θεματικού Δικτύου για την ελληνική Διασπορά, Ινστιτούτο ΕΝΑ

* Ο Γιώργος Αναγνώστου κατέχει την έδρα «Μιλτιάδης Μαρινάκης» στο Πρόγραμμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Οχάιο. Η έρευνά του επικεντρώνεται σε θέματα Διασποράς και αμερικανικών εθνοτικοτήτων μέσω του διεπιστημονικού πρίσματος των πολιτισμικών σπουδών. Έχει δημοσιεύσει σε ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών περιοδικών. Μεταξύ άλλων, επιμελείται το διαδικτυακό περιοδικό Ergon: Greek/American Arts and Letters.

** Οι απόψεις των συμμετεχόντων/ουσών στους «Διασπορικούς Διαλόγους» εκφέρονται ελεύθερα, χωρίς πρότερη παρέμβαση ή υπόδειξη. Οι συμμετέχοντες/ουσες εκφράζουν την προσωπική τους γνώμη, είτε συμμετέχουν ως εκπρόσωποι θεσμικών φορέων και οργανισμών είτε ατομικά. Ως εκ τούτου, οι θέσεις τους δεν είναι απαραίτητα θέσεις και απόψεις του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ.