Οι ελληνοαμερικανικές κατ’ οίκον ηχογραφήσεις μπορούν κάλλιστα να χαρακτηριστούν ως η ανεξερεύνητη χώρα της ελληνικής μουσικής στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο εμπορικός λόγος για την ηχογράφηση κάθε μουσικής παράδοσης του Πλανήτη, αρχικά, ήταν βασικά ότι για να ακούσει κανείς οποιαδήποτε από αυτές τις μουσικές έπρεπε να έχει ή να μπορεί να χρησιμοποιήσει εξοπλισμό αναπαραγωγής. Στην αρχή των εμπορικών δίσκων όλες οι ευρωπαϊκές και αμερικανικές εταιρείες ήταν ατομικά μονοπώλια που πωλούσαν όχι μόνο τους δίσκους και τον εξοπλισμό αναπαραγωγής αλλά κυριολεκτικά τα πάντα που εμπλέκονταν σε αυτό το μέσο, όπως βελόνες, άλμπουμ για τη φύλαξη των δίσκων και όλα τα υπόλοιπα. Λίγο καιρό αφότου έγινε διαθέσιμος ο εξοπλισμός ηχογράφησης, οι ίδιες αυτές εταιρείες, καθώς και ορισμένες νεοσύστατες επιχειρήσεις, προσέφεραν στο ευρύ κοινό τη δυνατότητα να κάνει τις δικές του ηχογραφήσεις.

Ακόμα και στους πρώτους ελληνικούς καταλόγους πώλησης δίσκων (και άλλο τέτοιο διαφημιστικό υλικό) βρίσκουμε μαζί με σελίδες αφιερωμένες αποκλειστικά σε συγκεκριμένους λαϊκούς τραγουδιστές και ορχήστρες, είδη παραδοσιακής μουσικής κ.ο.κ., εξοπλισμό με τη σαφή δυνατότητα να κάνει κανείς τις δικές του προσωπικές ηχογραφήσεις. Δεδομένης της τεχνολογίας της εποχής κάθε κατ’ οίκον παραγωγή έχει δύο τρύπες στο κέντρο του κάθε δίσκου. Η μία τρύπα είναι εκτός κέντρου και οδηγεί τον κενό δίσκο κατά την εγγραφή. Η δεύτερη και κεντρική οπή βρίσκεται ακριβώς όπως και σε έναν εμπορικό δίσκο για να εφαρμόζει πάνω στη μεταλλική ράβδο του πικάπ που επιτρέπει στον κατ’ οίκον δίσκο να παίζεται σε οποιοδήποτε τυπικό πικάπ.

Γύρω στο 1930 οι εταιρείες άρχισαν να προωθούν προϊόντα όπως το RCA «Radiola», έναν ηλεκτρικό φωνογράφο με δυνατότητες εγγραφής, και το περιοδικό «Radio Craft» σημείωσε: «Η κατ’ οίκον εγγραφή είναι πιθανό να κατακτήσει τη χώρα καταιγιστικώς, μόλις το κοινό αντιληφθεί τις δυνατότητές της. Οι γονείς θα ήθελαν να διατηρήσουν τις φωνές των παιδιών τους -και τα παιδιά με τη σειρά τους θα ανυπομονούν να διατηρήσουν τις φωνές των γονέων και των παππούδων τους- έτσι ώστε ο προφορικός λόγος να παραμείνει όταν οι νέοι θα έχουν μεγαλώσει ή οι ηλικιωμένοι θα έχουν φύγει». Το «Radiola» κόστιζε 285 δολάρια (περίπου 4.000 δολάρια σήμερα, γεγονός που το καθιστούσε δύσκολη πώληση στην Αμερική της εποχής της Υφεσης), αλλά το οικονομικότερο Wilcox-Gay Recordio της δεκαετίας του 1940 έγινε ένας από τους πιο δημοφιλείς καταγραφείς δίσκων.

Απ’ όσο μπόρεσα να ανακαλύψω, δεν έχει γίνει ποτέ προσπάθεια συστηματικής μελέτης των κατ’ οίκων δίσκων ευρέως, πόσο μάλλον αυτών που παρήχθησαν αποκλειστικά από Ελληνοαμερικανούς. Το γεγονός αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την έντονη και άκρως συστηματική μελέτη των ερασιτεχνικών φωτογραφιών. Κυριολεκτικά αναρίθμητες τέτοιες ερασιτεχνικές φωτογραφίες έχουν καταγραφεί, συλλεχθεί και μελετηθεί, όπως μπορεί να διαπιστωθεί στα συνεχώς αυξανόμενα επιστημονικά βιβλία και άρθρα περιοδικών για το θέμα αυτό. Αυτό που θα προσφέρω εδώ είναι μια ανασκόπηση των πολύ λίγων αυτοσχέδιων ηχογραφήσεων 78 στροφών που έχω δει, ακούσει ή έχω τώρα στην κατοχή μου. Δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση για αντιπροσωπευτικό αριθμό – αλλά από κάπου πρέπει να ξεκινήσουμε.

Κάποια στιγμή το χειμώνα του 1943, ο πατέρας μου Ντένο και ένας από τους ξαδέλφους του, ο Ερνι Κάτσικας (Ernie Katsikas), βρέθηκαν στον σταθμό Union Station του Σικάγο. Εκτός από το πλήθος και τα τρένα υπήρχε, εκείνη την εποχή, και μια μεγάλη στοά στο σταθμό αυτό. Το 1942, ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου, ο Φρανκ, είχε επιστρατευτεί και κατατάχθηκε στο Ναυτικό μόλις αποφοίτησε από το Λύκειο. Για λόγους που χάθηκαν στην ιστορία, ο πατέρας μου και ο ξάδελφός του μπήκαν σε ένα περίπτερο της στοάς όπου έναντι ενός μικρού χρηματικού ποσού μπορούσαν να ηχογραφήσουν έναν δίσκο 78 στροφών. Και πάλι, για λόγους που κανείς δεν μπορεί να θυμηθεί, αυτοί οι δύο νεαροί τραγούδησαν το, τότε, δημοφιλές κωμικό τραγούδι «Mairzy Doats», το οποίο περιλαμβάνει τον στίχο «Mairzy doats and dozy doats and liddle lamzy divey» (Οι φοράδες τρώνε βρώμη, και τρώνε βρώμη αλλά τα αρνάκια τρώνε κισσό. Και ένα παιδί τρώει κισσό – εσύ δεν θα το έκανες;). Ο μικρός δίσκος που ηχογράφησαν βγήκε από το μηχάνημα με έναν σκληρό χάρτινο φάκελο αλληλογραφίας. Οι δυο τους τον ταχυδρόμησαν αμέσως στον θείο μου τον Φρανκ, ο οποίος βρισκόταν τότε κάπου στον Ειρηνικό.

Με τον καιρό είδα αυτόν τον δίσκο, άκουσα τον πατέρα μου και τον ξάδελφό του να τραγουδούν και μου είπαν, σε διάφορες περιπτώσεις, την ιστορία της προέλευσής του. Ο Φρανκ απολάμβανε τόσο πολύ αυτόν τον δίσκο που τον κράτησε σε όλη του τη ζωή. Απ’ όσο γνωρίζω, τα πρώτα μου ξαδέλφια εξακολουθούν να έχουν αυτόν τον δίσκο.

Ο αδελφός της μητέρας μου Τζορτζ Σ. Χάρις (George S. Harris) σπούδασε βιολί, για πολλά χρόνια, με τον διάσημο βιολονίστα, δάσκαλο και παραγωγό δισκογραφικών εταιρειών Τζορτζ Γκράτσις (George Grachis) (1882-1970). Οπως μου έλεγαν συχνά, ο θείος μου Τζορτζ συμμετείχε σε διάφορες περιστάσεις στις ετήσιες δημόσιες παραστάσεις των μαθητών του Γκράτσις, οι οποίες εμφανίζονταν πάντοτε στη μία ή την άλλη αίθουσα χοροεσπερίδων πολυτελούς ξενοδοχείου στο κέντρο του Σικάγο. Ανάμεσα στη συλλογή δίσκων του θείου μου υπήρχε μια κατ’ οίκον ηχογράφηση με τις σόλο εκτελέσεις με το βιολί του τού «Misirlou» στη μία πλευρά και του «Isle of Capri» στην άλλη. Και τα δύο αυτά τραγούδια είχαν παρουσιαστεί στο ρεσιτάλ της σχολής Γκράτσις, στο οποίο συμμετείχε ο θείος μου. Κατέθεσα αυτόν τον δίσκο, μαζί με τους ελληνικούς εμπορικούς δίσκους του, στα Αρχεία Παραδοσιακής Μουσικής του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα στο Μπλούμινγκτον της Ιντιάνα.

Οι γονείς του πατέρα μου, ο Σταύρος και η Κατερίνα, ήταν κουμπάροι της οικογένειας Λιανού (Lianos). Και όπως αποδείχτηκε ο πατριάρχης της ευρύτερης οικογένειας Νίκος Λιανός είχε στην κατοχή του ένα μηχάνημα εγγραφής μάρκας Wilcox-Gay. Ο παππούς μου ο Σταύρος έπαιζε κλαρίνο. Ο πατέρας μου και ο αδελφός του πάντα γελούσαν όταν θυμόντουσαν ότι ο παππούς μου έπρεπε να κάνει εξάσκηση στο μπάνιο της οικογένειας, αφού έπαιζε πολύ δυνατά (και όπως μου έλεγαν) με τρελή αφοσίωση. Δεν άκουσα ποτέ τον παππού μου να παίζει – όταν γεννήθηκα εγώ ήταν εξαιρετικά ηλικιωμένος και είχε υποστεί αρκετά σοβαρά εγκεφαλικά επεισόδια. Στη συνέχεια, σε μια επίσκεψη σε ένα από τα σπίτια της οικογένειας Λιανού έμαθα ότι στην οικογενειακή δισκοθήκη τους υπήρχε ένας παλιός ερασιτεχνικός δίσκος με τον παππού μου να παίζει κλαρίνο ενώ η γιαγιά μου τραγουδούσε. Ρώτησα αν μπορούσε να παιχτεί και με συγκλόνισε η ανακάλυψη ότι όχι μόνο ο παππούς μου ήταν εξαιρετικός κλαρινετίστας αλλά και ότι η γιαγιά μου είχε φωνή αντίστοιχη. Δεδομένων των ισχυρών δεσμών μεταξύ των οικογενειών μας, είμαι τώρα περήφανος κάτοχος αυτού του δίσκου.

Σε διάφορες αφηγήσεις μου όλα αυτά τα χρόνια σχετικά με την Grecophon Record Company του Γκάρι της Ιντιάνα έχω αναφέρει πως ο Στιβ Ζέμπελος (Steve Zembelos), ιδιοκτήτης της εταιρείας και συχνά πρώτος περφόρμερ, αρχικά έκανε αρκετούς δίσκους σε ένα μαγνητόφωνο Wilcox-Gay που πήγε στον Τέτο Δημητριάδη (Tetos Demetriades), τον μυθικό Ελληνα παραγωγό δίσκων, στη Νέα Υόρκη. Αν και το ταξίδι του Ζέμπελου δεν είχε την επιτυχία που αρχικά πίστευε, τον οδήγησε στο δρόμο της δημιουργίας της δικής του εταιρείας.

Τέλος, η χειρότερη εμπειρία μου με μια κατ’ οίκον ηχογράφηση συνέβη κατά τη διάρκεια μιας ερευνητικής εργασίας που έλαβε χώρα πριν από πολλά χρόνια.  Ημουν απλώς ένα άτομο μεταξύ πολλών που εργάζονταν στο ίδιο μεγάλο έργο. Κάποια στιγμή μου ζητήθηκε να μεταφράσω μια κατ’ οίκον ηχογράφηση. Αυτή η κατ’ οίκον ηχογράφηση ήταν ένα αστείο που ειπώθηκε σε μια συγκέντρωση ανδρών. Αποδείχτηκε ότι ήταν ένα ιδιαίτερα άκομψο αστείο, με το αντικείμενο της πλάκας να είναι αυτό που συνέβη σε έναν ελληνορθόδοξο ιερέα. Αρνήθηκα να μεταφράσω αυτό το «αστείο» λέγοντας στον υπεύθυνο του προγράμματος ότι αναμφισβήτητα στην πραγματικότητα επρόκειτο για ένα πολύ βρώμικο αστείο. Συνέχισα να εξηγώ στον υπεύθυνο του έργου ότι δεν ήθελα το όνομά μου να συνδεθεί με αυτή την ηχογράφηση με οποιοδήποτε τρόπο. Ευτυχώς με άφησαν να αποχωρήσω από το έργο. Αυτή η εμπειρία απέδειξε σαφώς την παλιά παροιμία μεταξύ των ερευνητών ότι ποτέ δεν μπορείς να προβλέψεις τι θα βρεις σε οποιοδήποτε αρχείο, ανεξάρτητα από το πόσο συντηρητικό ή διάσημο είναι το ίδρυμα που το φιλοξενεί.

Η μουσική έπαιζε και συνεχίζει να απασχολεί τους Ελληνες που ζουν στη Βόρεια Αμερική. Στο μυθιστόρημα του Χάρι Μαρκ Πετράκη (Harry Mark Petrakis) «Μέρες Εκδίκησης» (Daysof Vengeance) («Lake View Press», Σικάγο: 1999) υπάρχει μια ιδιαίτερα ξεκαρδιστική σκηνή όπου μερικές νεαρές Ελληνοαμερικανίδες αρχίζουν να τραγουδούν οπερατική μουσική σε ένα δέσμιο ακροατήριο. Με τη συνοδεία μιας ακόμη κόρης που παίζει πιάνο, η παρουσίαση αποδεικνύεται τραβηγμένη από τα μαλλιά. Ειλικρινά, έχω βρεθεί σε τέτοιες καταστάσεις σε περισσότερα από ένα ελληνοαμερικανικά νοικοκυριά (και φαντάζομαι ότι είχε βρεθεί και ο Χάρης Πετράκης), όπου ήμουν ανάμεσα σε ένα απρόθυμο αλλά παρ’ όλα αυτά πιεσμένο κοινό.

Και μια τελευταία ανάμνηση. Ο αείμνηστος Ντίνος Χ. Πάππας (Dino X. Pappas) (1931-1999), ο ευρέως αναγνωρισμένος γνώστης της ελληνικής και τουρκικής μουσικής, μου είπε κάποτε παρεμπιπτόντως ότι η μητέρα του και οι αδελφές της, πίσω στην Κωνσταντινούπολη, συνήθιζαν να τυλίγουν αλουμινόχαρτο γύρω από έναν μουσικό κύλινδρο (ο οποίος είναι ένας ακόμη τύπος πρώιμου μουσικού μηχανήματος, όπου, σε αυτή την περίπτωση, η παρτιτούρα βρισκόταν στον κύλινδρο) και έτσι μπορούσαν, τραγουδώντας μέσα στο χωνί, να ηχογραφούν τα δικά τους τραγούδια. Το θέμα είναι ότι οι ερευνητές της πρώιμης ελληνικής μουσικής, αυτή τη στιγμή, δεν μπορούν ποτέ να προβλέψουν τι μπορεί να βρουν ανάμεσα σε ιδιωτικές συλλογές. Μένουμε όλοι μας με το ερώτημα: «τι επέλεξαν οι Ελληνες της Αμερικής να ηχογραφήσουν που διασώθηκε σε όλες αυτές τις μορφές ερασιτεχνικών ηχογραφήσεων;».