Για την κλιματική αλλαγή, την πορεία των προσπαθειών ώστε να ανακοπούν οι αρνητικές επιπτώσεις της, την επίδραση του πολέμου στην Ουκρανία και για πολλά άλλα μιλά στο «Περιοδικό» του «Εθνικού Κήρυκα» η καθηγήτρια Διεθνών Θεσμών στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ, Εμμανουέλα Δούση. Εκτός των άλλων, η κ. Δούση διδάσκει μαθήματα για την Διεθνή και Ευρωπαϊκή Προστασία του Περιβάλλοντος, καθώς και την Κλιματική Διπλωματία.

Πού βρισκόμαστε σήμερα, επτά χρόνια μετά την υιοθέτηση της Συμφωνίας των Παρισίων; Ποιες οι εκκρεμότητες της Γλασκώβης;

Η 26η Διάσκεψη για το Κλίμα που πραγματοποιήθηκε στη Γλασκώβη τον περασμένο Νοέμβριο ήταν πολύ κρίσιμη για να δούμε πού βρισκόμαστε σε σχέση με το στόχο της συγκράτησης της υπερθέρμανσης της Γης σε ανεκτά όρια. Μέχρι στιγμής τα εθνικά σχέδια για τη μείωση των εκπομπών που έχουν κατατεθεί στα Ηνωμένα Eθνη κι εκείνα που ανακοινώθηκαν στη Γλασκώβη δεν επαρκούν για τη συγκράτηση της θερμοκρασίας στον 1,5 βαθμό Κελσίου που είναι το «ασφαλές όριο» σύμφωνα με την επιστήμη. Γι’ αυτό δόθηκε ένας χρόνος ακόμα στα συμβαλλόμενα μέρη της Συμφωνίας του Παρισιού να αναθεωρήσουν την πολιτική τους ως την επόμενη διάσκεψη που θα γίνει στο τέλος του χρόνου στην Αίγυπτο.

Πιο συγκεκριμένα, τα συμπεράσματα της Διάσκεψης αποτυπώθηκαν στο Σύμφωνο της Γλασκώβης που υιοθετήθηκε με συναίνεση 197 κρατών. Σίγουρα, κανένας συμβιβασμός δεν είναι τέλειος. Σε κάθε περίπτωση, το κείμενο αυτό περιλαμβάνει ορισμένα θετικά βήματα. Το πρώτο είναι η εμπιστοσύνη στην επιστήμη. Η συγκράτηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης στον 1,5 βαθμό και όχι στους 2 βαθμούς που πρότασσε η Συμφωνία του Παρισιού, είναι πλέον ο κανόνας και η επίτευξή του απαιτεί άμεση λήψη δραστικών μέτρων για τη μείωση των εκπομπών αυτή τη δεκαετία. Το κείμενο καλεί τα κράτη που δεν κατέθεσαν νέα ή αναθεωρημένα σχέδια να το πράξουν μέχρι την επόμενη Διάσκεψη, πολύ πριν το 2025 που είχε αρχικά προβλέψει η Συμφωνία του Παρισιού. Ευθυγραμμίζεται έτσι με την τελευταία έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για το Κλίμα (IPCC), η οποία προειδοποιεί για τους κινδύνους της ανεπαρκούς προετοιμασίας. Συνεπώς, η μεγαλύτερη πρόκληση για την τρέχουσα χρονιά είναι να πεισθούν οι ουραγοί να αναθεωρήσουν τα εθνικά τους σχέδια ώστε να μειωθεί το χάσμα των παγκόσμιων εκπομπών σε ένα επίπεδο συμβατό με τον στόχο.

Eνα άλλο θετικό βήμα είναι η αναφορά για πρώτη φορά στη σταδιακή απανθρακοποίηση και την κατάργηση των επιδοτήσεων στα ορυκτά καύσιμα. Επιπλέον συμπληρώθηκαν οι κανόνες εφαρμογής της Συμφωνίας του Παρισιού, ρυθμίζοντας μια σειρά από τεχνικά ζητήματα που αφορούν μεταξύ άλλων στην λειτουργία των αγορών άνθρακα.

Στην Γλασκώβη προχώρησε επίσης η συζήτηση για άλλα ζητήματα, καταλήγοντας σε ειδικές συμφωνίες, όπως για τη μείωση των εκπομπών μεθανίου, του δεύτερου πιο σημαντικού αερίου μετά το διοξείδιο του άνθρακα. Μια άλλη συμφωνία που συγκέντρωσε τα φώτα της δημοσιότητας είναι η κοινή διακήρυξη ΗΠΑ-Κίνας για την ενίσχυση της κλιματικής δράσης. Παρότι οι πρακτικές συνέπειες αυτής της συμφωνίας δεν έχουν ακόμα διευκρινιστεί, είναι ένα σημαντικό πολιτικό κείμενο αν λάβουμε υπόψη τις ψυχρές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών τα τελευταία χρόνια και το γεγονός ότι και οι δύο μαζί συμβάλλουν κατά περίπου 40% στις παγκόσμιες εκπομπές.

Στο πλαίσιο των «κοινών αλλά διαφοροποιημένων ευθυνών» που προβλέπονται στη Συμφωνία των Παρισίων, ποια η στάση των μεγάλων ρυπαντών -ΗΠΑ, Κίνα, ΕΕ- και ποιος ο ρόλος της Ελλάδας;

Πάνω από εκατό χώρες έχουν ανακοινώσει μέχρι στιγμής φιλόδοξες δεσμεύσεις μείωσης των εκπομπών για τις επόμενες δεκαετίες. Στις χώρες αυτές περιλαμβάνονται οι σημαντικότεροι ρυπαντές, δηλαδή η Κίνα, οι ΗΠΑ και η ΕΕ. Η Κίνα, εφαρμόζοντας την αρχή της κοινής αλλά διαφοροποιημένης ευθύνης που της επιτρέπει να καθυστερήσει την απεξάρτηση από τον άνθρακα, δεσμεύτηκε ότι θα είναι κλιματικά ουδέτερη πριν το 2060. Οι ΗΠΑ υποσχέθηκαν ότι θα το πράξουν έως το 2050. Η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει ένα πολύ φιλόδοξο σχέδιο που αποτυπώνεται στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, το νέο οδικό χάρτη για τη βιωσιμότητα στην Ευρώπη τα επόμενα τριάντα χρόνια που περιλαμβάνει όλα τα βήματα για την πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα. Ολες αυτές οι δεσμεύσεις στέλνουν ένα μήνυμα προς τους επενδυτές, τους παραγωγούς και τους καταναλωτές ότι η πορεία προς την καθαρή ενέργεια είναι πλέον μονόδρομος.

Η Ελλάδα είναι μια χώρα που έχει λίγο συμβάλει στην πρόκληση του προβλήματος αλλά επηρεάζεται άμεσα από τις συνέπειες. Είναι δηλαδή σημαντικός αποδέκτης της κλιματικής απορρύθμισης εφόσον βρίσκεται στη Μεσόγειο, η οποία έχει χαρακτηρισθεί «θερμό σημείο» της κλιματικής κρίσης. Εχει λοιπόν κάθε συμφέρον να μάχεται και να απαιτεί την εφαρμογή των διεθνών και ευρωπαϊκών δεσμεύσεων και να ακολουθεί το μονοπάτι της απομάκρυνσης από τα ορυκτά καύσιμα, τα οποία ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή.

Τα τελευταία χρόνια έχει λάβει σημαντικές αποφάσεις προς τη σωστή κατεύθυνση. Η απόφαση για την παύση λειτουργίας των λιγνιτικών μονάδων έως το 2028, το σχέδιο δίκαιης αναπτυξιακής μετάβασης για τις λιγνιτικές περιοχές, η καλή πορεία των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, αποτελούν θετικές εξελίξεις. Το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης από την πανδημία σηματοδοτεί μια στροφή στη βιωσιμότητα, καθώς περιλαμβάνει σημαντικές επενδύσεις στην πράσινη τεχνολογία, την βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας, την ενίσχυση της ανθεκτικότητας των πόλεων και γενναία ενίσχυση της πολιτικής προστασίας για τη διαχείριση κρίσεων. Βεβαίως θα πρέπει να εξασφαλιστεί ότι οι πόροι θα διοχετευθούν προς τη σωστή κατεύθυνση και να αποφευχθούν λανθασμένες επιλογές όπως συνέβη με τον λιγνίτη την προηγούμενη δεκαετία. Η επικείμενη αναθεώρηση του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) είναι μια πρώτης τάξης ευκαιρία για να αποσαφηνιστούν τα σχέδια της κυβέρνησης με χρονικό ορίζοντα το 2030.

Σύντομα θα τεθεί στην κρίση του Κοινοβουλίου ένα σχέδιο «εθνικού νόμου για το κλίμα», το οποίο επιδιώκει να οργανώσει τη μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα θέτοντας ενδιάμεσους στόχους και εστιάζοντας στους τομείς εκείνους που απαιτούν μεγαλύτερο συντονισμό. Ο νόμος αυτός επιδιώκει να ρυθμίσει και την προετοιμασία για την προσαρμογή στις συνέπειες της κλιματικής απορρύθμισης και την παρακολούθηση της προόδου εφαρμογής. Πρόκειται για ένα πρωτοποριακό για τα ευρωπαϊκά δεδομένα κείμενο, το οποίο όμως σιωπά ως προς το πρόγραμμα εξόρυξης υδρογονανθράκων που δεν συνάδει με τον στόχο της κλιματικής ουδετερότητας, δηλαδή μηδενικών εκπομπών άνθρακα έως το 2050. Αλλα ευρωπαϊκά κράτη ενσωμάτωσαν στους κλιματικούς τους νόμους σαφείς απαγορεύσεις για νέες εξορύξεις υδρογονανθράκων. Εξάλλου, η απομάκρυνση από τις εξορύξεις και η στροφή στην πράσινη ενέργεια είναι μια τάση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια όχι μόνο σε επίπεδο κρατών αλλά και εταιρειών.

Πώς ο εν εξελίξει πόλεμος στην Ουκρανία έχει ή αναμένεται να επηρεάσει, άμεσα ή έμμεσα, το περιβάλλον;

Ο πόλεμος στην Ουκρανία έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της ενεργειακής εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα με τρόπο πιο επιτακτικό από ποτέ. Η εξάρτηση της Ευρώπης, ειδικά από το ρωσικό αέριο, είναι μεγάλη και η Ευρωπαϊκή Ενωση έθεσε σε εφαρμογή ένα σχέδιο που αποσκοπεί, μεταξύ άλλων, στη μείωση αυτής της εξάρτησης κατά τα δύο τρίτα εντός του 2022. Ενα μέρος θα αντικατασταθεί από την προμήθεια αερίου από άλλες πηγές και το υπόλοιπο από την επίσπευση της ανάπτυξης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στην ηλεκτροπαραγωγή, την εγκατάσταση αντλιών θερμότητας, την παραγωγή πράσινου υδρογόνου, καθώς και πρόσθετα μέτρα ενίσχυσης της ενεργειακής απόδοσης.

Ευτυχώς, η Ελλάδα είναι από τις λιγότερο εξαρτημένες χώρες και μπορεί να απεξαρτηθεί ευκολότερα από αυτή την πηγή ενέργειας. Αρκεί να απομακρυνθεί από τα σχέδια για νέες μονάδες ηλεκτροπαραγωγής με καύσιμο το ορυκτό αέριο, αλλά και από δαπανηρά σχέδια για υποδομές αποθήκευσης αερίου ή για την αναζήτηση νέων ορυκτών καυσίμων και μεγαλεπήβολα έργα μεταφοράς υδρογονανθράκων, όπως είναι για παράδειγμα ο αγωγός East Med. Σε μια νέα ευρωπαϊκή πραγματικότητα που ο πόλεμος στην Ουκρανία ήδη επιταχύνει την πορεία απεξάρτησης από το αέριο, τέτοιες υποδομές θα καταστούν λανθάνοντα περιουσιακά στοιχεία πολύ γρήγορα και θα καταστήσουν τη χώρα ουραγό στην πράσινη ενεργειακή μετάβαση.

Δεδομένης της τρέχουσας ενεργειακής κρίσης, οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας είναι τελικά η καλύτερη δυνατή απάντηση στο υφιστάμενο πρόβλημα; Είναι εφικτή η πλήρης απεξάρτηση από τον άνθρακα;

Οπως αποδεικνύει πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε από τη δεξαμενή σκέψης The Green Tank, η αντικατάσταση του εισαγόμενου αερίου στην ηλεκτροπαραγωγή από εγχώριες και σωστά χωροθετημένες Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας είναι μια επιλογή η οποία είναι όχι μόνο φιλικότερη προς το περιβάλλον και σύμφωνη με τις κλιματικές δεσμεύσεις της χώρας, αλλά και οικονομικά πιο συμφέρουσα. Αντιθέτως, η επιστροφή στο λιγνίτη θα αυξήσει σημαντικά τις εκπομπές άνθρακα και θα επιβαρύνει σημαντικά το κόστος λειτουργίας ηλεκτροπαραγωγής με την αγορά δικαιωμάτων εκπομπών.

Οι ενεργειακές κρίσεις σίγουρα έχουν σοβαρές οικονομικές συνέπειες. Ωστόσο, αποτελούν καταλύτες για νέα βήματα στην ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας, την διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας, καθώς και την διαχείριση των επενδύσεων στην έρευνα, την παραγωγή και τη μεταφορά ενέργειας. Σήμερα, η Ελλάδα καλείται να λάβει σημαντικές αποφάσεις για το ενεργειακό μέλλον της χώρας. Το ερώτημα είναι πώς θα εξασφαλίσει βραχυπρόθεσμα τον ενεργειακό εφοδιασμό και μακροπρόθεσμα την ενεργειακή αυτάρκεια ώστε να προληφθεί η επόμενη ενεργειακή κρίση. Είναι βέβαιο ότι τόσο η επιστήμη όσο και το διεθνές/ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο δεν επιτρέπουν την είσοδο σε ένα νέο κύκλο αναζήτησης ορυκτών καυσίμων, ιδίως σε περιοχές με δύσκολη πρόσβαση, τεράστιο οικονομικό κόστος και γεωπολιτικές εντάσεις.

Η χώρα διαθέτει άφθονο ήλιο και αέρα όλες τις εποχές του χρόνου, δηλαδή πηγές ενέργειας καθαρές και εγχώριες. Το αιολικό δυναμικό των ελληνικών θαλασσών είναι τεράστιο και δεν έχει ακόμα αξιοποιηθεί. Η επένδυση στην παραγωγή υπεράκτιας αιολικής ενέργειας μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην αύξηση της ενεργειακής αυτάρκειας. Ταυτόχρονα θα δράσει ανασχετικά στην καλλιέργεια γεωπολιτικών εντάσεων και θα αναβαθμίσει το ρόλο της Ελλάδας ως παραγωγού και παρόχου πράσινης ενέργειας, προωθώντας έτσι ένα μοντέλο συνεργασίας και διασυνδεσιμότητας στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου.

Η πανδημία του κορωνοϊού, από την άλλη, πώς θεωρείτε έχει επηρεάσει τα τελευταία δύο χρόνια τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση;

Η πανδημία του κορωνοϊού, παρά το γεγονός πως ήταν μια κρίση συμμετρική όσον αφορά την προέλευσή της, είχε συνέπειες τελείως ασύμμετρες. Αν μας δίδαξε κάτι, λοιπόν, είναι ότι τέτοια γεγονότα δεν γνωρίζουν σύνορα και η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη λειτουργία του Κόσμου ευνοεί και επιταχύνει την εξάπλωσή τους. Ετσι, η κλίμακά τους απαιτεί αντίστοιχης κλίμακας δράσεις. Αν ο Κόσμος είχε επενδύσει περισσότερο στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ και το πρόδρομο σχήμα τους, τους Στόχους της Χιλιετίας, θα υπήρχαν πιο γερά θεμέλια για την αντοχή τέτοιων κρίσεων.

Οι σύγχρονες καταναλωτικές και άλλες συνήθειες και ανάγκες που έχει δημιουργήσει και ακολουθεί ο άνθρωπος έχουν επιδεινώσει δραματικά το περιβάλλον. Για παράδειγμα, σε πολλές χώρες του Κόσμου, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, το αστικό τοπίο έχει μεγεθυνθεί τόσο που μοιραία παρεμβαίνει και στο φυσικό περιβάλλον, μέσω της αποψίλωσης δασών, αποξήρανσης λιμνών ή ποταμών κ.ά. Εχει, δηλαδή, χτιστεί εντός και εις βάρος του φυσικού περιβάλλοντος και αυτά τα δύο δεν μπορούν να συνυπάρξουν πάντοτε αρμονικά. Η συμφιλίωση του ανθρώπου με τη φύση αποτελεί μια πολύ μεγάλη πρόκληση.

Ποια θα αναφέρατε ως τα πλέον κρίσιμα περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής μας;

Αναμφισβήτητα η κλιματική αλλαγή είναι πρώτη στον κατάλογο. Η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι σήμερα η υψηλότερη όλων των εποχών. Η παγκόσμια θερμοκρασία της Γης έχει ήδη αυξηθεί πάνω από 1 βαθμό Κελσίου, με τα τελευταία πέντε χρόνια να είναι τα θερμότερα όλων των εποχών και αυτή η αυξητική τάση θα ενταθεί περισσότερο τις επόμενες δεκαετίες. Η αύξηση της θερμοκρασίας που αναμέναμε για το 2040 έχει έρθει νωρίτερα και προκαλεί όλο και περισσότερα και πιο έντονα και ακραία καιρικά φαινόμενα, καύσωνες, έντονες βροχοπτώσεις αλλά και πιο αργές διαδικασίες περιβαλλοντικής υποβάθμισης (άνοδο της στάθμης της θάλασσας, ξηρασίες, απώλεια βιοποικιλότητας κ.ά.). Οδεύουμε προς την αύξηση της θερμοκρασίας κατά 3 βαθμούς Κελσίου πράγμα το οποίο σημαίνει ότι αρκετές πόλεις δεν θα είναι πλέον βιώσιμες και ο πληθυσμός τους θα πρέπει να μεταναστεύσει, δημιουργώντας άλλα προβλήματα.

Η συγκράτηση της υπερθέρμανσης απαιτεί την άμεση απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και την αντικατάστασή της με ενεργειακές πηγές μηδενικών εκπομπών, όπως η ηλιακή και η αιολική ενέργεια. Αυτό προϋποθέτει γενναία αύξηση της χρηματοδότησης για τη μετάβαση σε Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και σημαντική αύξηση των επενδύσεων στην έρευνα, ανάπτυξη και εφαρμογή καθαρών τεχνολογιών. Η συγκράτηση της υπερθέρμανσης σε ανεκτά όρια είναι δηλαδή ακόμη εφικτή από πλευράς φυσικής επιστήμης, αλλά μόνο με την επίσπευση της πράσινης ενεργειακής μετάβασης.

Τον περασμένο Οκτώβριο για πρώτη φορά το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των ΗΕ αναγνώρισε το ανθρώπινο δικαίωμα σε ένα υγιές, καθαρό και βιώσιμο περιβάλλον. Θα ήθελα ένα σύντομο σχόλιό σας επί της εν λόγω ανθρωποκεντρικής προσέγγισης.

Η ρητή αναγνώριση του δικαιώματος σε ένα υγιές, καθαρό και βιώσιμο περιβάλλον από το διεθνές αυτό όργανο ήταν μια ιστορική απόφαση, η οποία ενδυναμώνει την ικανότητα για τον κάθε άνθρωπο να αξιώνει την εφαρμογή του τόσο στο εσωτερικό των κρατών όσο και σε διεθνές επίπεδο. Είναι πράγματι μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση, ωστόσο η προσθήκη του επιθέτου «βιώσιμο» αποβλέπει και στην προστασία των περιβαλλοντικών στοιχείων αυτών καθ’ εαυτούς προκειμένου να εξασφαλιστεί η διαφύλαξη των φυσικών πόρων για τις επόμενες γενεές..

Για να χρησιμοποιήσω, κλείνοντας, τον τίτλο του κειμένου που υιοθέτησε η Συνδιάσκεψη του Ρίο +20, «Το μέλλον που θέλουμε», ποιο είναι τελικά αυτό το μέλλον;

Τα τελευταία χρόνια είναι γεμάτα ενδείξεις της κλιματικής κρίσης. Οι παρατεταμένοι καύσωνες, οι καταστροφικές πυρκαγιές, οι έντονες βροχοπτώσεις ήταν ένα μικρό δείγμα για το μέλλον που μας περιμένει. Πολλά από αυτά τα φαινόμενα μπορούν να αντιμετωπιστούν με σωστή πρόληψη και προετοιμασία, η οποία προϋποθέτει τη συνεργασία όχι μόνο των κυβερνητικών Αρχών, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των επιχειρήσεων, αλλά όλων των φορέων και των πολιτών για το κομμάτι που αναλογεί στον καθένα. Η αδράνεια θα μας κοστίσει πολύ περισσότερο από την πρόληψη και αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να το λάβουμε σοβαρά υπόψη.