«Κάθε ίχνος ανθρώπινης ύπαρξης που βρίσκεται (ή βρισκόταν) κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας», όπως περιγράφεται η Ενάλια Πολιτιστική Κληρονομιά, αποδεικνύεται πλέον κρίσιμο τόσο για την αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος και την ενίσχυση της οικονομίας, όσο και για ευρύτερους γεωστρατηγικούς σκοπούς που σχετίζουν τα ενάλια πολιτιστικά ευρήματα και την εδαφική συνοχή με την ήπια ισχύ της Ελλάδας. Αυτό θα έλεγε κανείς κατέστη το επιμύθιο μίας εφ’ όλης της ύλης συνέντευξη με την κ. Στέλλα Σοφία Κυβέλου, καθηγήτρια Χωροταξικού σχεδιασμού και Βιώσιμης Ανάπτυξης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και επιστημονική υπεύθυνη του ερευνητικού έργου HER-SEA – Δημιουργία Δικτύου Παρατήρησης της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην Ελλάδα. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο, ο προκρινόμενος θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός και η σχετική νησιωτική πολιτική ήταν μερικές εκ των θεματικών που απασχόλησαν τη συζήτησή μας.

Οταν μιλάμε για Ενάλια Πολιτιστική Κληρονομιά σε τι αναφερόμαστε;

Η έννοια της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς περιλαμβάνει κάθε ίχνος ανθρώπινης ύπαρξης που βρίσκεται (ή βρισκόταν) κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Στην Ελλάδα, οι ενάλιες αρχαιότητες προστατεύονται από τη νομοθεσία και θεωρούνται αρχαιότητες, εάν είναι ηλικίας τουλάχιστον 100 ετών ή περισσότερων, σύμφωνα και με την UNESCO, στη σχετική σύμβαση του 2001. Περιλαμβάνονται ναυάγια, βυθισμένοι οικισμοί, βυθισμένα κτίσματα, και άλλα αντικείμενα πολιτιστικής σημασίας που βρίσκονται στο θαλάσσιο περιβάλλον.

Αλλά στην Ελλάδα και ευρήματα που είναι ηλικίας άνω των 50 ετών θεωρούνται προστατευόμενα ενάλια μνημεία σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία. Ειδικότερα, στο Αρθρο 20 του Νόμου 3028/2002 για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς ορίζεται ότι προστατευόμενα μνημεία μπορεί να θεωρηθούν και νεότερα ευρήματα, δηλαδή ηλικίας από 50 έως 100 ετών, εάν χαρακτηριστούν σημαντικά από το κράτος λόγω της πολιτιστικής ή ιστορικής τους αξίας.

Θα μπορούσατε να μας αναφέρετε ενδεικτικά περιοχές της Ελλάδας και ευρήματα με πλούσιο σχετικό ενδιαφέρον;

Oλες οι ελληνικές θάλασσες είναι πλούσιες σε τέτοια ευρήματα. Ιδιαιτέρως στο Αιγαίο, το οποίο αποτελεί άλλωστε και τον γενέθλιο τόπο της Δύσης. Όπως είναι γνωστό, το πρώτο ιερό στον κόσμο εντοπίσθηκε στην νήσο Κέρο!

Ποιος ο ρόλος των τοπικών κοινωνιών στην προστασία και αξιοποίηση της εδαφικής και ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς;

Ο ρόλος των τοπικών κοινωνιών και κοινοτήτων είναι καθοριστικός για τη συντήρηση και αξιοποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς και όχι μόνο της ενάλιας. Αυτό προϋποθέτει τη συνείδηση ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα συνιστούν μέρος του ιστορικού παρελθόντος αυτών των κοινωνιών, αποτελούν τις ρίζες τους, είναι με άλλα λόγια κιβωτοί πολιτισμών που διαμόρφωσαν την ταυτότητά τους, το βαθύτερο «είναι» τους. Αλλωστε οι τοπικές κοινωνίες φέρουν ζώσα και την άυλη πολιτισμική κληρονομιά του παρελθόντος τους, που εκφράζεται στα έθιμά τους, στους χορούς, στις γιορτές και στις τέχνες τους, ιδιαιτέρως σε αυτήν που αποκαλούμε «λαϊκή» τέχνη. Όπως έλεγε ο Πικιώνης, «το λαϊκόν διαφυλάττει εν πρωτογόνω αλλ’ αγνοτάτη μορφή πανάρχαιες ουσίες», διαφυλάττει με άλλα λόγια την ταυτότητα του τόπου και υποδηλώνει την αδιάλειπτη συνέχεια του Ελληνισμού. Θεωρούμε αυτή τη «λαϊκή» τέχνη ίσως τη σημαντικότερη, ως εκφράζουσα ανόθευτα υψηλά υπαρξιακά νοήματα.

Πόσο σημαντικό καθίσταται να ληφθεί η Ενάλια Πολιτιστική Κληρονομιά υπ’ όψιν στο θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό στην Ελλάδα;

Είναι προφανές πως η προστασία της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς πρέπει να ενσωματωθεί οργανικά στο πλαίσιο του επικείμενου θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού στη χώρα μας. Στη βόρεια και δυτική Ευρώπη η υποβρύχια πολιτιστική κληρονομιά, δηλαδή κυρίως ναυάγια, τίθεται υπό προστασία και συγχρόνως συνυπάρχει αρμονικά με άλλες θαλάσσιες χρήσεις όπως ο καταδυτικός τουρισμός ή ακόμα και τα αιολικά πάρκα (π.χ. Ολλανδία). Πόσω μάλλον λοιπόν να καταστεί αυτό δυνατό στη Μεσόγειο, εκεί δηλαδή όπου οι κιβωτοί πολιτισμών του παρελθόντος έχουν ύψιστη οικουμενική αξία. Στην Ελλάδα οφείλουμε να αναπροσανατολίσουμε τον τρόπο παρουσίας των ελληνικών θαλασσών στο παγκόσμιο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Το Αιγαίο αποτελεί τον γενέθλιο τόπο της Δύσης. Αυτό το γεγονός θα μπορούσε, αν προβληθεί αποτελεσματικά, να αναπροσανατολίσει και τον τουρισμό στη χώρα μας. Όπως στα μέσα του 19ου αιώνα, η Ευρώπη ευρισκόμενη σε οντολογικό κενό προσέτρεξε στην Ελλάδα μέσω της Επανάστασης του 1821, βρήκε δηλαδή «φιλοσοφική σανίδα σωτηρίας» και θεμελίωσε την ταυτότητά της, έτσι και σήμερα η Ελλάδα μπορεί να συμβάλει στην επιστροφή στις ρίζες και στην αποκατάσταση της κοινής πολιτιστικής ταυτότητας στην Ευρώπη.

Ποιες είναι οι κυριότερες προκλήσεις και προοπτικές για το θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό στην Ελλάδα;

Η Ελλάδα σήμερα αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα εξαιτίας των παράλογων διεκδικήσεων της γείτονος Τουρκίας. Προς τούτο υπάρχει μια σχετική δυσκολία στην εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου για τη Θάλασσα, δυσκολία που πρέπει να υπερβούμε για να εφαρμόσουμε ένα παραγωγικό θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό που θα σέβεται το θαλάσσιο περιβάλλον, θα ακολουθεί την οικοσυστημική προσέγγιση και συγχρόνως θα αποτελεί πηγή πλούτου για τη χώρα μας μέσω της στήριξης της γαλάζιας οικονομίας. Πέραν τούτου, η τεχνολογία επιτρέπει την άντληση πλούτου από το θαλάσσιο χώρο -παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, υποθαλάσσια κοιτάσματα φυσικού αερίου, κ.λπ.- με άλλα λόγια σήμερα μιλούμε για μια πολλά υποσχόμενη «γαλάζια οικονομία», που απαιτεί σοβαρό, εμπεριστατωμένο και προορατικό σχεδιασμό. Η UNESCO επικαλείται άλλωστε τη συμβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς στη γαλάζια οικονομία και προς τούτο την καταγραφή της. Αυτή είναι μια πραγματική πρόκληση και ευκαιρία για την Ελλάδα. Στο σημείο αυτό βασίστηκε και το ερευνητικό μας έργο HER-SEA που χρηματοδοτείται από το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας, με δικαιούχο το εργαστήριό μου Στρατηγικού και Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Το έργο δημιουργεί εκτός των άλλων μια Μεσογειακή Κοινότητα Πρακτικής (Community of Practice) που θα υποβοηθήσει μέσω ανταλλαγής γνώσεων και εμπειρίας την υλοποίηση του στόχου της ενσωμάτωσης της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς στη γαλάζια οικονομία. Είμαστε ανοιχτοί σε οποιοδήποτε φυσικό πρόσωπο ή φορέα θα ήθελε να συμμετέχει στην Κοινότητα Πρακτικής HER-SEA.

Πείτε μας δυο λόγια για το ερευνητικό έργο HER-SEA – Δημιουργία Δικτύου Παρατήρησης της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην Ελλάδα, του οποίου είστε επιστημονική υπεύθυνη.

Ο αρχικός στόχος του ερευνητικού έργου HER-SEA υπήρξε η δημιουργία μιας γεωβάσης και γεωπύλης, που θα ενημερώνεται διαρκώς, με τα σημεία ύπαρξης ενάλιων αρχαιοτήτων και όχι μόνο των κηρυγμένων που περιέχονται στο Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο. Στη γεωπύλη HER-SEA περιλαμβάνονται και σημεία-φορείς της άυλης θαλάσσιας πολιτιστικής κληρονομιάς των νησιών μας. Αυτό είναι απαραίτητο στοιχείο για τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό που θα ακολουθήσει έτσι ώστε αυτό να ευνοήσει κοινωνικά και οικονομικά τις τοπικές κοινότητες. Για να επιτύχει όμως αυτό, πρέπει οι τοπικές κοινωνίες να εξακολουθούν να υπάρχουν. Σήμερα όμως είμαστε μάρτυρες ενός λανθασμένου τρόπου θεώρησης του τουρισμού που ελάχιστα αρμόζει στην ιστορική σημαντική των νησιών του Αιγαίου. Τούτο έχει ως συνέπεια την αντικατάσταση των τοπικών κοινωνιών, που είναι οι φορείς της ζώσας παράδοσης, με αυτές που εμείς ονομάζουμε «εποχικές κοινωνίες». Η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού, πέραν του ότι είναι επισφαλής, αποστερεί από τα νησιά κάθε άλλη παραγωγική δυνατότητα, συντελώντας στην αποδιοργάνωση των τοπικών κοινωνιών. Προς τούτο λοιπόν, πέραν της ένταξης των χερσαίων και ενάλιων αρχαιοτήτων σε έναν άλλου είδους τουρισμό, είναι απαραίτητο τα νησιά να αναπτύξουν όλες τις άλλες παραγωγικές δυνατότητές τους, που είναι πολλές.

Αυτό που θέλω να πω είναι ότι οφείλουμε να δούμε με άλλο τρόπο τη διάρθρωση και οργάνωση του νησιωτικού μας χώρου. Το κράτος σήμερα αντιμετωπίζει τα νησιά ως αυτόνομες και λειτουργικά μειονεκτικές γεωγραφικές οντότητες, με πεδίο αναφοράς τους τον χερσαίο χώρο της ελληνικής επικράτειας. Έτσι, επί του συνόλου των δεκατριών θεσμοθετημένων Περιφερειών, μόνον τέσσερις Περιφέρειες αφορούν στο νησιωτικό της χώρο, το δε Αιγαίο Πέλαγος, περιλαμβάνει μόνον δύο, αυτές του Νοτίου και Βορείου Αιγαίου. Αυτές οι Περιφέρειες του Αιγαίου, καταφανώς ορίσθηκαν «διεκπεραιωτικά», καθόσον κατ’ ουσία δεν λειτουργούν ως τέτοιες. Στις χερσαίες Περιφέρειες, για να μεταβεί κανείς, λ.χ., από το Δίστομο στη Λειβαδιά, μετακινείται οδικά και σε σύντομο χρόνο. Αντιθέτως, η μετάβαση, επί παραδείγματι, από την Πάρο στην Ανδρο, παρότι τα νησιά αυτά ανήκουν όχι μόνο στην ίδια Περιφέρεια, αλλά και στο ίδιο περιφερειακό διαμέρισμα, απαιτεί μετάβαση στον Πειραιά και από εκεί στη Ραφήνα και μετά στην Άνδρο, ή κάποιο άλλο πολύπλοκο και χρονοβόρο ταξίδι.

Θεωρούμε λοιπόν απαραίτητη τη δημιουργία «θαλάσσιων λειτουργικών περιοχών ή ζωνών» (marine functional zones) εντός του νησιωτικού μας χώρου. Προτείνουμε τη θεώρηση του νησιωτικού χώρου ως συνόλου «συστάδων νήσων και νησίδων», λειτουργικά και παραγωγικά αλληλο-συμπληρούμενων και βέβαια με ισχυρές διασυνδέσεις μεταξύ τους (μεταφορικές, υπηρεσιών υγείας, υπηρεσιών πολιτισμού, ενέργειας κλπ.), συνδεδεμένων όπως οι πόλεις και κωμοπόλεις της υπόλοιπης Ελλάδας. Τα νησιά μας έχουν μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας, ανάπτυξης υψηλού επιπέδου διεθνών Πανεπιστημίων στα ιστορικά νησιά, αξιοποίησης του θαλάσσιου πλούτου και των παραγωγικών δυνατοτήτων της θάλασσας. Η δημιουργία λειτουργικών «συστάδων νήσων» που πολλές φορές παρουσιάζει και κοινωνικοπολιτισμική συνέχεια (πχ. Κρήτη, Κάσος, Κάρπαθος, Σαρία, Ρόδος) , όπως τις περιγράψαμε παραπάνω, θα βοηθήσει τις τοπικές κοινωνίες να στραφούν προς την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνατοτήτων των τόπων τους και να αναπτυχθούν ως τέτοιες. Η διαλειτουργικότητα και η διασύνδεση του νησιωτικού μας χώρου θα έχει προφανείς γεωπολιτικές διαστάσεις, όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς.

Η θαλάσσια πολιτιστική κληρονομιά και η αρμονική συνύπαρξή της με άλλες θαλάσσιες χρήσεις μπορεί να θεωρηθεί «κλειδί» για την αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος και της οικονομίας της χώρας;

Αυτό αποτελεί κύριο ζητούμενο. Η Ευρώπη σήμερα δείχνει να απεμπολεί την ταυτότητά της και να βρίσκεται εν όψει ενός σύγχρονου οντολογικού κενού. Η ανάδειξη της σημαντικής του γενέθλιου τόπου της (της Ελλάδας), θα φανεί πολύτιμη όχι μόνο σε αυτήν, αλλά και στην παγκόσμια κοινότητα που αναζητεί στέρεη νέα φιλοσοφική θεμελίωση και απεμπλοκή της από τους ένθεν κακείθεν της Ευρώπης φονταμενταλισμούς. Ήδη παρατηρούμε άλλωστε, στροφή του τουρισμού στις καταβολές του, που ήταν οι περιηγήσεις ατόμων που αναζητούσαν πνευματική τροφή στους τόπους επίσκεψης και περιήγησης.

Πώς η Ενάλια Πολιτιστική Κληρονομιά συνδέεται τελικώς με την εδαφική συνοχή και την ήπια ισχύ της χώρας;

Μην ξεχνούμε πως η ίδια η ύπαρξη της Ελλάδας ως κράτος οφείλεται στην ήπια ισχύ της. Ιδιαιτέρως ο ανατολικός νησιωτικός μας χώρος έχει ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία, τόσο για τη χώρα μας όσο και για ολόκληρη την Ευρώπη. Η ενίσχυση της «ήπιας γεωπολιτικής ισχύος» του Αιγαίου Πελάγους, μέσω της οργάνωσής του σε παραγωγικές λειτουργικές συστάδες νήσων, με οικονομική συμπληρωματικότητα και κοινωνικο-πολιτισμική συνέχεια, θα αποτελέσει ασπίδα, τόσο της χώρας μας όσο και ολόκληρης της Ευρώπης στα σύνορά της με την Ασία και στην Ανατολική Μεσόγειο ευρύτερα. Ελπίζουμε η Ευρώπη να το κατανοεί αυτό.