Το φαινόμενο της ριζοσπαστικοποίησης δεν είναι νέο. Ωστόσο έγινε πιο δημοφιλές μετά τις επιθέσεις στις 9/11 στις ΗΠΑ.

Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να σημειώσουμε ένα συγκεκριμένο ορισμό για το φαινόμενο της ριζοσπαστικοποίησης στη βία. Και αυτό γιατί υπάρχουν διαφορετικές οπτικές επιστημόνων και ειδικών ανάλογα με το πεδίο από το οποίο προέρχονται και την επιστημονική και επιχειρησιακή εμπειρία τους.

Μια σημαντική παράμετρος στο θέμα της ριζοσπαστικοποίησης αφορά το στοιχείο της βίας. Υπάρχει ένας διαχωρισμός μεταξύ της ριζοσπαστικοποίησης γενικά όσον αφορά ιδέες, απόψεις, τρόπο σκέψης (ο οποίος πολλές φορές είναι κοινωνικά χρήσιμος) και της ριζοσπαστικοποίησης στη βία που οδηγεί σε παρεκκλίνουσες και εγκληματικές συμπεριφορές.

Αποτύπωση

Η ριζοσπαστικοποίηση είναι μια σταδιακή, μη γραμμική, ασαφής και μη στέρεη διαδικασία. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πλαίσιο ενώ εμπλέκει εξίσου σημαντικούς ιδεολογικούς και ατομικούς ψυχολογικούς παράγοντες δημιουργίας του φαινομένου. Ο Schmid (2013: 5) σημειώνει ότι η βίαιη ριζοσπαστικοποίηση είναι η «κοινωνικοποίηση στον εξτρεμισμό που εκδηλώνεται με την τρομοκρατία».

Τα άτομα υιοθετούν σταδιακά ένα όλο και πιο ακραίο σύστημα αξιών το οποίο εμπεριέχει την υποστήριξη της χρήσης βίας για την επίτευξη στόχων οι οποίοι μπορεί να είναι είτε πολιτικοί, είτε κοινωνικοί, είτε θρησκευτικοί.

Σύμφωνα με τους Feddes, Nickolson, Mann και Doosje (2020) υπάρχουν διάφορες ριζοσπαστικοποιημένες ομάδες οι οποίες κατηγοριοποιούνται ανάλογα με τα κίνητρά τους και τις επιδιώξεις τους: σχισματικές, ακροδεξιές, ακροαριστερές, μονοθεματικέε και αυτές με θρησκευτικά κίνητρα.

Ο βίαιος δεξιός εξτρεμισμός αφορά πράξεις ατόμων ή ομάδων που χρησιμοποιούν, υποκινούν, απειλούν, νομιμοποιούν ή υποστηρίζουν τη βία και το μίσος για να προωθήσουν τους πολιτικούς ή ιδεολογικούς τους στόχους, υποκινούμενοι από ιδεολογίες που βασίζονται στην απόρριψη της δημοκρατικής τάξης και των αξιών των δημοκρατιών, καθώς και θεμελιωδών δικαιωμάτων. Επικεντρώνεται στον εθνικισμό, τον ρατσισμό, την ξενοφοβία ή/και τη μισαλλοδοξία (European Union, E.C., 2018).

Στην Ευρώπη και σύμφωνα με το Radicalisation Awareness Network (RAN, 2021: 4) τα κύρια ιδεολογικά ρεύματα της ακροδεξιάς ριζοσπαστικοποίησης στη βία αφορούν:

* Νεοναζιστικά κινήματα: Αυτές οι ομάδες υποστηρίζουν τα ιδανικά της ναζιστικής Γερμανίας μεταξύ 1933 και 1945. Αγωνίζονται για ένα ολοκληρωτικό κράτος όπου θα κυριαρχεί η φυλετική υπεροχή. Η Ευρώπη τα τελευταία χρόνια βιώνει την αναζωπύρωση των νεοναζιστικών ομάδων.

* Κινήματα κατά του Ισλάμ και κατά της μετανάστευσης: Στοχεύουν στη διατήρηση της ευρωπαϊκής/ χριστιανικής ταυτότητας από αυτό που θεωρούν ως εξισλαμισμό της Ευρώπης. Πολλά κινήματα έχουν προκύψει μετά τη μεταναστευτική και προσφυγική κρίση του 2015.

* Κινήματα του «εθνοπλουραλισμού»: Προώθηση της ιδέας ότι διαφορετικές εθνοτικές ομάδες έχουν το δικαίωμα να υπάρχουν αλλά πρέπει να ζουν χωριστά η μία από την άλλη και δεν πρέπει να αναμιγνύονται.

* Υπερεθνικιστικά και νεοφασιστικά κινήματα.

* Ακροδεξιά κινήματα «κυρίαρχων πολιτών»: Δεν αποδέχονται τη νομιμότητα των κυβερνητικών αρχών, συμπεριλαμβανομένων των νόμων και των θεσμών τους.

* Μονοθεματικοί εξτρεμιστές: Μεμονωμένα θέματα και  θεωρίες συνωμοσίας (πρόσφατο το παράδειγμα με την πανδημία κ.α.).

Στη Δύση γενικότερα, ο δεξιός εξτρεμισμός δεν αντιμετωπίζεται από το κοινό όσο σοβαρά αντιμετωπίζεται η απειλή της σαλαφιστικής – τζιχαντιστικής τρομοκρατίας. Ωστόσο, στις Η.Π.Α., τα τρία τέταρτα των δολοφονιών που σχετίζονται με εξτρεμιστές προκλήθηκαν από κάποιον που συνδέεται με τον δεξιό εξτρεμισμό (Liang & Cross, 2020).

Πρόσφατα, η πανδημία αποτέλεσε μοναδική «ευκαιρία» για τις εξτρεμιστικές και ριζοσπαστικοποιημένες ομάδες σε όλο τον Κόσμο. Οι Θεωρίες συνομωσίας οι οποίες σχετίστηκαν με την πανδημία, τα μέτρα αντιμετώπισης και τα εμβόλια, εξαπλώθηκαν από τις ομάδες αυτές με ταχύτητα και σε παγκόσμιο επίπεδο και μέσω του διαδικτύου κυρίως. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε, από τη μια μεριά σοβαρή απειλή για τη δημόσια υγεία, ενώ από την άλλη μεριά έπληξε την εμπιστοσύνη των πολιτών σε κυβερνήσεις και θεσμούς σε όλο τον Κόσμο, βάζοντας μια ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια των δημοκρατιών.

Ο δεξιός βίαιος εξτρεμισμός αποτελεί σημαντική  εσωτερική απειλή για τα κράτη. Ενα κρίσιμο θέμα είναι η στρατολόγηση μελών και η προώθηση της ριζοσπαστικοποίησης από τους δεξιούς εξτρεμιστές, οι οποίοι εκμεταλλεύονται στο έπακρο την παραπληροφόρηση και τα fake news κάνοντας ιδιαίτερα δύσκολη την ανάπτυξη εργαλείων και πρακτικών για την καταπολέμηση της απήχησής τους.

Πέρα από τι ριζοσπαστικοποιημένες ομάδες, υπάρχουν και οι θεσμικοί, πολιτικοί παράγοντες, οι οποίοι χρησιμοποιούν συχνά την παραπληροφόρηση και τα αφηγήματα αυτών των ομάδων προκειμένου να επηρεάσουν εκλογικά αποτελέσματα. Μέσω ακριβώς αυτών των πολιτικών παραγόντων, ο δεξιός εξτρεμισμός κανονικοποιείται και αποκτά πολιτική υπόσταση, καθώς παρουσιάζεται ως μια εναλλακτική επιλογή ή/ και λύση στα προβλήματα. Ως αποτέλεσμα αυτού, το εύρος των ατόμων που κινδυνεύουν να ριζοσπαστικοποιηθούν, διευρύνεται.

Το προηγούμενο διάστημα, παρακολουθήσαμε τα γεγονότα στην Γερμανία, όπου μια ακροδεξιά τρομοκρατική οργάνωση, η οποία προήλθε από το «κίνημα των πολιτών του Ράιχ» (με πάνω από είκοσι χιλιάδες μέλη), σχεδίαζε πραξικόπημα. Η ομάδα είχε ως αρχικό στόχο την ένοπλη εισβολή στην Βουλή και τη σύλληψη των μελών της κυβέρνησης καθώς και των βουλευτών. Οι Γερμανικές αρχές απέτρεψαν τα σχέδια της ομάδας. Ήταν ωστόσο αυτά τα γεγονότα ένα «καμπανάκι κινδύνου» για όλους μας;

Η διαδικασία

Η ριζοσπαστικοποίηση είναι συνήθως μια σταδιακή διαδικασία. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν πολλοί παράγοντες οι οποίοι αλληλεπιδρούν και μπορεί να οδηγήσουν στη ριζοσπαστικοποίηση στη βία. Κάποιοι από αυτούς θα μπορούσαν να αναφερθούν ως εξής:

* Η υποκειμενική αίσθηση της αποστέρησης, η αντίληψη δηλαδή ότι εγώ (ατομική αποστέρηση) ή/ και η ομάδα στην οποία ανήκω (αδελφική αποστέρηση), αδικούμαστε, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Αναφερόμαστε σε μια υποκειμενική αίσθηση αδικίας.

* Η φτώχεια ως παράγοντας από μόνος του δεν μπορεί να οδηγήσει στη ριζοσπαστικοποίηση και κατ’ επέκταση στη βία. Η εργασία φαίνεται ότι παίζει ρόλο παράγοντα.

* Οι ιδεολογίες και οι θρησκείες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως «δικαιολόγηση» ακραίων και βίαιων πράξεων.

* Προβληματικό οικογενειακό και ευρύτερο περιβάλλον.

* Ειδικά στην εφηβική και μετεφηβική ηλικία, η αναζήτηση νοήματος και ταυτότητας και η ανάγκη του ανήκειν. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η θρησκευτική και η ιδεολογική αναζήτηση καθώς και η ταύτιση με μια ακραία ιδεολογία.

* Τα γεγονότα εστίασης -focusing events- σημαντικά πολιτικά γεγονότα (πολλές φορές με παγκόσμιο αντίκτυπο) που θα ήταν δυνατό να ενεργοποιήσουν τη διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης.

* Σημαντικά κοινωνικά, πολιτικά ή προσωπικά σημαντικά γεγονότα στη ζωή του ατόμου τα οποία πολλές φορές λειτουργούν ως έναυσμα – trigger events.

* Τα κοινωνικά δίκτυα, η ομάδα των ανθρώπων που αποτελούν το φιλικό περιβάλλον του ατόμου, παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο (ειδικά σε σχέση με τις νεαρές ηλικίες).

* Επίσης ο εγκλεισμός σε σωφρονιστικό κατάστημα, αλληλεπιδρώντας με τους προηγούμενους παράγοντες, καθώς και η επαφή με ήδη ριζοσπαστικοποιημένους, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης στη βία.

Ο Wiktorowicz (2013) στο μοντέλο του «Model for Joining Extremist and Terrorist Groups», της ισλαμιστικής ριζοσπαστικοποίησης στη βία, παρουσιάζει ένα σχήμα το οποίο παραπέμπει σε χωνί και χαρτογραφεί το μονοπάτι της ριζοσπαστικοποίησης στη βία. Εκκινώντας από το λεγόμενο «γνωσιακό άνοιγμα» («cognitive opening») όπου ένας άνθρωπος είναι δεκτικός στην αποδοχή μιας νέας κοσμοθεωρίας και καταλήγοντας στην ένταξή του στην ομάδα. Ισως θα μπορούσαμε κατά τον ίδιο τρόπο να αποτυπώσουμε μια αντίστοιχη πορεία ένταξης όσον αφορά την ακροδεξιά ριζοσπαστικοποίηση (όπου βέβαια στα αρχικά στάδια το άτομο βρίσκεται σε μια ιδεολογική αναζήτηση αντί της θρησκευτικής):

Αναγνώριση και Ανάδειξη

Ενα πρώτο βήμα στην αντιμετώπιση ενός φαινομένου είναι η αναγνώρισή του και η ανάδειξή του. Για πολλά χρόνια υφίσταται υποβάθμιση της ακροδεξιάς ριζοσπαστικοποίησης στη βία τόσο από τα ΜΜΕ όσο και από το ευρύ κοινό. Ισως σε πολλές περιπτώσεις και από τους θεσμικά αρμοδίους.

Είναι απαραίτητο να αντιληφθούμε, να αναγνωρίσουμε και να αναδείξουμε την απειλή λειτουργώντας καταρχάς προληπτικά σε σχέση με τους νέους που κινδυνεύουν να ριζοσπαστικοποιηθούν στην ακροδεξιά βία.

Προβληματίζει έντονα ο οξύς και ακραίος πολιτικός λόγος που λειτουργεί ως θρυαλλίδα ριζοσπαστικοποίησης. Ακραίος πολιτικός λόγος που προέρχεται ακόμα και από συστημικούς πολιτικούς δρώντες. Από την άλλη μεριά το διαδίκτυο με όλα τα θετικά του είναι δυνατόν να λειτουργήσει ως μέσο στρατολόγησης και εργαλείο ριζοσπαστικοποίησης από εξτρεμιστικές ομάδες. Εχει μετατραπεί δηλαδή ως «υπερόπλο» αυτών των ομάδων.

Μήπως ήρθε η στιγμή να αντιμετωπίσουμε σοβαρά τις επιθέσεις κατά των Δημοκρατιών μας;

*MA Criminologist, MSc in Forensic Psychiatry, MSc in International Relations, Strategy & Security