Σήμερα θα μιλήσουμε για τη σπουδαιότητα της εκπαίδευσης στην αρχαία Ελλάδα. Η αρχαία Ελλάδα ήταν και παραμένει η βάση ενός συστήματος των παιδιών όπως την είχαν συλλάβει οι αρχαίοι μας πρόγονοι στη Σπάρτη και στην Αθήνα.

Πηγή βασική, από την οποία μαθαίνουμε το τι γινόταν από εκπαιδευτική άποψη στην Ελλάδα πριν από τους ιστορικούς χρόνους είναι o ποιητής Όμηρος. Ο Όμηρος, με τα δύο μεγάλα του ποιήματα, την «Οδύσσεια» και την «Ιλιάδα», την Ελλάδα «πεπαίδευκε», όπως μας λέει ο σοφός της αρχαίας Ελλάδας Πλάτων.

Τα ιδεώδη της αγωγής: Μέσα στα ομηρικά ποιήματα θεραπεύονται όλες οι μορφές της αγωγής, με απώτερα ιδανικά την ευσέβεια προς τους θεούς, την αγάπη προς την πατρίδα και το σεβασμό προς το θεσμό της οικογένειας.

Οι θεοί ζουν για τους προϊστορικούς Έλληνες, είναι η προσωποποίηση όλων των αρετών και των ηθικών εννοιών.

Εξάλλου, το καθήκον προς την πατρίδα είναι το ανώτερο από κάθε άλλο ανθρώπινο καθήκον. («Εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης»). Όλη η ιστορία του Τρωικού πολέμου κι όλη η ζωή του Οδυσσέα διδάσκουν το βαθύ ανθρώπινο χρέος προς την πατρίδα. Γι’ αυτό και το ιδανικό της εκπαίδευσης των Ομηρικών χρόνων είναι το ηρωικό.

Είναι η αλήθεια, πως όλες οι εποχές κι όλες οι κοινωνικές τάξεις αναγνώρισαν την αξία της οικογένειας στο έργο της αγωγής των παιδιών και του ανθρώπου γενικά. Από τον Όμηρο ακόμη ο θεσμός της οικογένειας είναι λαμπρότατα στερεωμένος.

Ο Τρωικός πόλεμος είχε αφορμή την ασέβεια του Πάρη προς το οικογενειακό άσυλο του Μενέλαου με την αρπαγή της ωραίας Ελένης.

Ο Οδυσσέας περιφρονεί τα θέλγητρα της Κίρκης και την αθανασία της Καλυψώς, για να επανέλθει στην οικογενειακή του Εστία.

Για αυτό και η Άλκηστη του Ευριπίδη αργότερα, στην Εστία προσεύχεται να προστατεύσει τον άνδρα της και τα παιδιά της όταν εκείνη αποφάσισε να θυσιαστεί, για να σώσει τη ζωή του ανδρός της.

Η αγωγή των νέων: Στην ομηρική εποχή, δεν έχουμε φυσικά σχολεία, όπως σήμερα. Η εκπαίδευση και η αγωγή των νέων γίνεται με την ιδιωτική πρωτοβουλία και με τα ιδανικά της Πολιτείας. Μέσα στο τρίπτυχο αυτό (θρησκεία, πατρίδα, οικογένεια) που εκφράζεται πολύπλευρα από την ποίηση του Ομήρου, βαπτίζονται πνευματικά και συναισθηματικά οι νέοι της εποχής εκείνης. Η ομηρική εποχή δίνει ιδιαίτερη σημασία στη σωματική αγωγή, στον αθλητισμό και στα σπορ.

Εξ άλλου, ο Αχιλλέας ήταν δρομέας, ο Αγαμέμνων και ο Διομήδης οπλομάχοι, ο Αίας και ο Οδυσσέας παλαιστές κ.τ.λ.

Πέρα όμως από τις επιδιώξεις για τη σωματική αγωγή των νέων, τα ομηρικά ποιήματα που μας πληροφορούν για τις επιδιώξεις της αγωγής εκείνης της εποχής που είναι γεμάτα από γνώσεις όλων των κλάδων, ακόμα και της ιατρικής.

Θα ήταν παράλειψη αν δεν μνημονεύαμε πως ο Όμηρος καθόρισε υπέροχα το σκοπό της αγωγής, με το παράγγελμα, του Πηλέως προς τον Αχιλλέα: «αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων» και μας δίνει δύο πρότυπα παραδείγματα παιδαγωγών: τον Χείρωνα και το Φοίνικα, παιδαγωγούς του Αχιλλέα, στους οποίους οφείλεται, όχι μόνον η πνευματική μόρφωση του μισθωτού τους, αλλά και η πρακτική του απόδοση μέσα στην κοινωνική ζωή.

Η σπαρτιατική αγωγή: Για τη σπαρτιατική αγωγή παίρνουμε πληροφορίες από τον Ξενοφώντα κι από τον Πλούταρχο. Το εκπαιδευτικό ιδανικό της Σπάρτης ήταν να γίνουν όλα τα παιδιά στρατιώτες της πατρίδας. Γι’ αυτό και τα αδύναμα παιδιά ρίχνονταν στον Καιάδα ποταμό. Η οικογένεια είχε καθήκον να παιδαγωγεί τα παιδιά της, ως την ηλικία των 7 χρόνων, με αυστηρό τρόπο. Από την ηλικία των 7 χρόνων, αναλάμβανε την ανατροφή όλων των παιδιών η Πολιτεία με τους «παιδονόμους». Οι παιδονόμοι ήταν ελεύθεροι πολίτες κι όχι δούλοι. Επέβλεπαν τα παιδιά στα παιχνίδια τους, τιμωρούσαν και μαστίγωναν τα άτακτα, δίδασκαν λίγα γράμματα και μουσική, τα γύμναζαν και τα σκληραγωγούσαν, τα έντυναν με ελαφρά ρούχα, τα συνήθιζαν να περπατούν ανυπόδητα, να κοιμούνται επάνω στα καλάμια, να τρέφονται λιτά και τα παιδαγωγούσαν στην αυστηρή πειθαρχία και στην τυφλή υποταγή στους ανώτερους.

Η αγωγή αυτή γινόταν σε κρατικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, που επόπτευαν οι έφοροι. Τα ιδρύματα αυτά έδιναν την εικόνα των «σωφρονιστηρίων». Το οικογενειακό περιβάλλον απουσίαζε.

Μετά τη συμπλήρωση του 20ού έτους, άρχιζε η καθαυτό στρατιωτική θητεία των νέων που συνεχιζόταν ως το 30ό έτος. Τότε επιτρεπόταν κι ο γάμος στους Σπαρτιάτες.

Τέλος, έχουμε την αθηναϊκή αγωγή. Εντελώς αντίθετος ήταν ο τρόπος της ανατροφής των παιδιών στο κράτος της Αθήνας.

Την πρώτη μέριμνα για την ανατροφή των παιδιών είχε κι εδώ η οικογένεια και ιδίως η μητέρα, ως την ηλικία των 7 χρόνων. Τα παιδιά όμως εδώ είχαν το κρεβάτι τους, τα παιχνίδια τους και την ελευθερία τους.

Μετά τα 7 χρόνια τα κορίτσια παραμένουν στο σπίτι και ασχολούνται με τα οικιακά, ενώ τα αγόρια παραλαμβάνονται από τον «παιδαγωγό», που έχει σαν έργο να τα καθοδηγεί στην καλή συμπεριφορά και να τα οδηγεί στο σχολείο.

Τα σχολεία στην Αθήνα είναι ιδιωτικά. Δεν υπάρχουν δημόσια σχολεία. Η οικογένεια εκλέγει το σχολείο και την παλαίστρα της αρεσκείας τους. Η εκπαίδευση είναι υποχρεωτική. Γι’ αυτό και δεν υπάρχουν αγράμματοι.

Μετά τη στοιχειώδη εκπαίδευση, η Αθήνα είχε τα ιδρύματα της μέσης εκπαίδευσης (13-18 ετών). Στα σχολεία αυτά φοιτούσαν μόνο τα παιδιά των πλουσίων.

Τέλος, η ανωτάτη εκπαίδευση ήταν ελεύθερη και διαμορφώθηκε από τους μεγάλους φιλοσόφους της αρχαιότητας Πλάτωνα και Αριστοτέλη κατά τέτοιον τρόπο, ώστε και σήμερα ακόμη να εκθειάζεται το περιεχόμενο της παιδείας αυτής σε όλο τον Κόσμο.

Το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας, αποβλέποντας στην ισόρροπη ανάπτυξη του ανθρώπου -σωματική και πνευματική- χρησίμευσε σαν στερεό βάθρο, στο οποίο οικοδομήθηκε όλος ο σημερινός Δυτικός λεγόμενος πολιτισμός.

* Η Στέλλα Κοκόλη είναι πρόεδρος Ομοσπονδίας Ελλήνων Εκπαιδευτικών.