ΔΡΑΜΑ. Η δημιουργία μιας νέας κοινωνίας, τα στάδια από τα οποία πέρασε έως ότου άνθρωποι με διαφορετικές κουλτούρες και τρόπο ζωής αποκτήσουν μια οργανωμένη υπόσταση, τα προβλήματα και οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν έως ότου προσαρμοστούν σε νέες συνήθειες και καταστάσεις, αποτυπώνονται με τον πιο εύγλωττο τρόπο στο νέο βιβλίο της Δρ. Γεωργίας Μπακάλη, με τίτλο: «Η γένεση της νέας Δράμας. Προσφυγική εγκατάσταση και τοπική ανασυγκρότηση».

Η Γεωργία Μπακάλη είναι διδάκτωρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ΑΠΘ και κάθε φορά που ασχολείται με την ιστορία της πόλης, όπου ζει κι εργάζεται -και πρωτίστως αγαπά- το αποτέλεσμα είναι περισσότερο από ενδιαφέρον, γίνεται ξεχωριστό. Και αυτό γιατί κάθε δουλειά της στηρίζεται σε εμπεριστατωμένη έρευνα, σε μελέτη ιστορικών πηγών και βιβλιογραφίας, άλλοτε σε μαρτυρίες ανθρώπων που βίωσαν γεγονότα και καταστάσεις.

«Η γένεση της νέας Δράμας. Προσφυγική εγκατάσταση και τοπική ανασυγκρότηση» (εκδ. Επίκεντρο), σε φιλολογική επιμέλεια και εποπτεία του Δημήτρη Σφακιανάκη είναι το τελευταίο της βιβλίο. Μέχρι σήμερα έχει συγγράψει πολλά άρθρα για το προσφυγικό και το καπνεργατικό ζήτημα, που δημοσιεύτηκαν σε συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά. Το 2019 εξέδωσε, μαζί με τον κ. Σφακιανάκη, το ιστορικό λεύκωμα: «Η Δράμα των προσφύγων. Αφιέρωμα μνήμης».

Πώς μεταβλήθηκε μια κοινωνία μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών

Το νέο της βιβλίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός για την τοπική ιστορία της Δράμας. Ίσως για πρώτη φορά γίνεται απόλυτα κατανοητό πώς μεταβλήθηκε μια ολόκληρη κοινωνία μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών και πώς γεννήθηκε μια νέα πόλη. Άνθρωποι άγνωστοι μεταξύ τους έπρεπε να συνυπάρξουν αρμονικά και να εργαστούν συλλογικά κάτω από αντίξοες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες.

Όπως επισημαίνει ο ιστορικός Νίκος Ανδριώτης στην εισαγωγή, το βιβλίο αυτό «αποτελεί μια πολύ καλή συμβολή στη μελέτη του προσφυγικού ζητήματος στην Ελλάδα». Μας επιστρέφει στην εποχή μετά το 1922, τότε που η Δράμα -και ολόκληρη η χώρα- βρέθηκε αντιμέτωπη με την ιστορική πρόκληση της άφιξης και της αποκατάστασης χιλιάδων εκπατρισμένων προσφύγων. Συγχρόνως, αναχωρούσαν για την Τουρκία οι ανταλλάξιμοι μουσουλμάνοι, βάσει της σύμβασης για την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923. Αυτές οι πληθυσμιακές μετακινήσεις και όσα επακολούθησαν δημιούργησαν τις συνθήκες, κάτω από τις οποίες κυοφορήθηκε η νέα Δράμα.

Μέσα από έξι κεφάλαια και περίπου 220 σελίδες, η συγγραφέας καταφέρνει -με λόγο μεστό και ορισμένες φορές συγκινησιακά φορτισμένο, να μεταφέρει στον αναγνώστη το κλίμα της εποχής μετά την εγκατάσταση των προσφύγων, όχι μόνο στη νέα τους πατρίδα, τη Δράμα, αλλά και σε όλες τις νέες τους πατρίδες, σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Γιατί το σύγγραμμα της κ. Μπακάλη είναι μια περίληψη, μια μικρογραφία των όσων σημαντικών και ανατρεπτικών γεγονότων συνέβησαν σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο μετά τη Μικρασιατική καταστροφή.

Από τις μεγαλύτερες εγκαταστάσεις προσφυγικού πληθυσμού

Να σημειωθεί πως η προσφυγική εγκατάσταση στη Δράμα αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες ποσοστιαίες εγκαταστάσεις προσφυγικού πληθυσμού στον ελλαδικό χώρο, έχοντας μάλιστα τα προηγούμενα χρόνια βιώσει, όπως οι περισσότερες πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης, τις συνέπειες και τις ανακατατάξεις των Βαλκανικών Πολέμων και του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Με τη Συνθήκη του Νεϊγί, το 1919 μετακινήθηκαν Έλληνες από τη Βουλγαρία, ενώ αποχώρησαν οι σλαβόφωνοι που ζούσαν εκεί. Αναμφισβήτητα, όμως, την εθνολογική σύνθεση και ιδιομορφία της πόλης άλλαξε και διαμόρφωσε με αμετάκλητο τρόπο η προσφυγική εγκατάσταση και ανταλλαγή του 1922 – 1923. Οι τόποι προέλευσης των προσφύγων καθώς και τα προβλήματα εγκατάστασης και στέγασής τους τόσο σε παλιές μουσουλμανικές οικίες, όσο και σε νέους προσφυγικούς συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν, καταγράφονται και παρουσιάζονται στις σελίδες του βιβλίου.

Μέσα από συγκλονιστικές μαρτυρίες και άρθρα στις εφημερίδες της εποχής περιγράφεται η πείνα και η ανέχεια των πρώτων χρόνων καθώς και οι προσπάθειες για τη συλλογή και φροντίδα των ορφανών παιδιών. Σημαντική είναι η προσφορά της τοπικής εκκλησίας και των τοπικών φιλανθρωπικών οργανώσεων. Αναλυτικά περιγράφεται η αστική και κυρίως η αγροτική αποκατάσταση, ενώ παράλληλα με αυτή, παρουσιάζονται οι αντιδράσεις που προκλήθηκαν από τον ερχομό των χιλιάδων προσφύγων.

«Οι απόκληροι της αποκατάστασης»

Στο βιβλίο μεταφέρονται περιστατικά και γεγονότα, στα οποία αποτυπώνονται οι ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες και ο καθημερινός αγώνας για την επιβίωση όσων εγκαταστάθηκαν κυρίως σε ορεινές παραμεθόριες περιοχές. Η συγγραφέα τους αποκαλεί «οι απόκληροι της αποκατάστασης» και εξηγεί τους λόγους για τους οποίους αυτοί οι άνθρωποι αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν αυτούς τους οικισμούς και να μεταφερθούν στην πόλη ή στα πεδινά. Παράλληλα, οι επαγγελματικές ασχολίες και οι τέχνες των προσφύγων στις αλησμόνητες πατρίδες τους μεταφέρονται μαζί με τους ίδιους και συνεχίζονται στους νέους τόπους εγκατάστασης από γενιά σε γενιά.

Η συνεισφορά των προσφύγων στη διαμόρφωση της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής τόσο της πόλης όσο και ολόκληρου του νομού ήταν καταλυτική στη «γέννηση» της νέας Δράμας και αποτυπώνεται γλαφυρά στις σελίδες του βιβλίου της κ. Μπακάλη. Δεν πρόκειται μόνο για ένα επιστημονικό σύγγραμμα αλλά και για ένα ιστορικό βιβλίο με απόλυτα διδακτικό περιεχόμενο, που διαβάζεται ευχάριστα, συγκινεί, ορισμένες φορές μάλιστα σοκάρει τον αναγνώστη με τις αλήθειες του και την ειλικρίνεια που καταθέτει.

Η προσφυγιά των μουσουλμάνων

Η συγγραφέας δεν εξετάζει μόνο τη μια πλευρά της ιστορικής πραγματικότητας της ανταλλαγής των πληθυσμών στην Ελλάδα κατ’ εφαρμογή της Συνθήκης της Λοζάνης. Στο βιβλίο αναλύεται και η προσφυγιά των μουσουλμάνων, η νοσταλγία που νιώθουν για τη γενέθλια γη που αφήνουν πίσω τους, παρά το γεγονός βέβαια ότι ήταν τελείως διαφορετικές οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες οι χριστιανοί έφυγαν από την Μικρά Ασία και οι μουσουλμάνοι από τη βόρεια Ελλάδα.

Τελικά, μέσα από την ιδιαίτερα προσιτή για τους αναγνώστες αφήγηση, διαπιστώνεται ότι στο βιβλίο αυτό «η συγγραφέας αναζητεί όχι τις δεσμεύσεις προηγούμενων εποχών, αλλά τις δυναμικές και τους τρόπους με τους οποίους διαμορφώθηκαν και η σύγχρονη Ελλάδα, αλλά και η σύγχρονη, η σημερινή Δράμα, η Δράμα όλων μας», υπογραμμίζει στον πρόλογο ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου, καθηγητής του ΕΚΠΑ και γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.