ΑΘΗΝΑ. Μία ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα συζήτηση για τον πόλεμο στη Ουκρανία και τα ανθρώπινα δικαιώματα που δυνητικώς καταπατώνται στο πλαίσιο αυτού, πραγματοποιήσαμε με την κ. Μαρία Γαβουνέλη, καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστημιακό Αθηνών και πρόεδρο στην Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.

«Εθνικός Κήρυκας»: Ο πόλεμος έχει και αυτός τους δικούς του κανόνες (βλ. Συμβάσεις της Γενεύης του 1949). Πώς εν προκειμένω ορίζεται ο άμαχος πληθυσμός και ποια τα δικαιώματά του;

Μαρία Γαβουνέλη: Στο ανθρωπιστικό δίκαιο, ο ορισμός του αμάχου είναι αρνητικός: άμαχος είναι όποιος δεν είναι μαχητής, με άλλα λόγια δεν μετέχει στην ένοπλη σύρραξη ως μέλος είτε μιας ιεραρχικώς οργανωμένης ομάδας που φέρει στολή, διακριτικό σήμα και αναφανδόν τα όπλα είτε σε πάνδημο ξεσηκωμό (levee en masse), όπως ήταν η Μάχη της Κρήτης. Οι άμαχοι πρέπει να προστατεύονται από τους κινδύνους του πολέμου, στην πράξη πρέπει να απομακρύνονται από το πεδίο της μάχης (π.χ. με εκκένωση από συγκεκριμένες περιοχές), να μην στοχοποιούνται περιοχές και κτίρια στα οποία αναμένεται να υπάρχουν άμαχοι (π.χ. πολυκατοικίες στη μέση του Κιέβου τα ξημερώματα) και να μην χρησιμοποιούνται όπλα που δυσχεραίνουν την διάκριση μεταξύ μαχητών και αμάχων (π.χ. βόμβες διασποράς και κατεξοχήν πυρηνικά όπλα).

«Ε.Κ.»: Σημαίνον καθίσταται το τεράστιο κύμα προσφύγων από την Ουκρανία προς τις γειτονικές χώρες όπως η Πολωνία, η Μολδαβία και η Ρουμανία. Ποια η υποχρέωση των χωρών υποδοχής να παρέχουν προστασία σε αυτούς τους ανθρώπους βάσει του σχετικού διεθνούς και ευρωπαϊκού νομικού πλαισίου;

Μαρία Γαβουνέλη: Η Σύμβαση της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων του 1951 ισχύει απολύτως. Οι άνθρωποι αυτοί εγκαταλείπουν τα σπίτια τους έχοντας εύλογο φόβο δίωξης, στην περίπτωση αυτή άμεσο κίνδυνο ζωής. Τυπικά, οι χώρες υποδοχής θα έπρεπε να κάνουν έναν πρώτο έλεγχο στα σύνορα, να παρέχουν συνθήκες πρώτης υποδοχής που συνάδουν με τις υποχρεώσεις προστασίας των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων: τροφή, στέγη, ιατρική περίθαλψη, και σε δεύτερο χρόνο να δώσουν στους πρόσφυγες αυτούς την δυνατότητα να εργαστούν και να ταξιδέψουν. Οι διατάξεις αυτές δεσμεύουν απολύτως και τις χώρες μέλη της Ευρωπαϊκή Ενωσης και εξειδικεύονται σε οδηγίες και κανονισμούς. Επιπλέον όμως η Ευρωπαϊκή Ενωση ενεργοποιεί για δεύτερη φορά την Οδηγία για την προσωρινή προστασία (https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32001L0055&from=EN), παρέχοντας έτσι σχεδόν αυτομάτως καθεστώς διεθνούς προστασίας για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα σε όλους όσους έρχονται από την Ουκρανία, εγκαταλείποντας τα σπίτια τους μπροστά στην Ρωσική εισβολή.

«Ε.Κ.»: Στις αρχές του μήνα ο γενικός εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου ανακοίνωσε τη διενέργεια έρευνας για εγκλήματα πολέμου που πιθανόν τελέστηκαν στο έδαφος της Ουκρανίας. Ποια η σχετική διαδικασία; Αν αποδειχθεί ότι τελέστηκαν πράγματι εγκλήματα πολέμου, δεδομένου ότι κανένα από τα εμπλεκόμενα μέρη στη σύρραξη δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος του Καταστατικού του ΔΠΔ, μπορεί εξ αυτού τελικά να προκύψει καταδίκη των ιθυνόντων;

Μαρία Γαβουνέλη: Αν και ούτε η Ουκρανία ούτε η Ρωσία είναι συμβαλλόμενα μέρη του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, η Ουκρανία έχει αποδεχθεί με επιστολή της την δικαιοδοσία του ΔΠΔ για πράξεις ή παραλείψεις στο έδαφος της Ουκρανίας από τον Φεβρουάριο 2014 και εφεξής. Επομένως, εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και πράξεις γενοκτονίας στο έδαφος της Ουκρανίας σήμερα μπορούν να αχθούν ενώπιον του ΔΠΔ. Αντιθέτως δεν καλύπτονται πράξεις που αφορούν το έγκλημα της επίθεσης καθώς τα στοιχεία του ορίζονται περαιτέρω στις τροποποιήσεις της Καμπάλα το 2010 και δεν έχουν γίνει δεκτές ούτε από την Ουκρανία ούτε την Ρωσία.

Η εκκίνηση της διαδικασίας ενώπιον του ΔΠΔ γίνεται με 4 διαφορετικούς τρόπους: Η παραπομπή από το κράτος δεν μπορεί να γίνει καθώς η Ρωσία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος στο Καταστατικό του ΔΠΔ. Μια πιθανή απόπειρα παραπομπής από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ θα εμποδισθεί κατά πάσα βεβαιότητα από το βέτο της Ρωσίας. Οι μόνοι δυνατοί τρόποι είναι η πρωτοβουλία του Γενικού Εισαγγελέα μετά από άδεια του Δικαστηρίου και η παραπομπή μετά από αίτημα άλλων συμβαλλομένων κρατών. Ηδη ο Γενικός Εισαγγελέας δήλωσε ότι είναι πρόθυμος να ζητήσει την άδεια του Δικαστηρίου και στο μεταξύ 39 κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, ζήτησαν την εκκίνηση της διαδικασίας: είναι η πρώτη φορά που η Ελληνική Δημοκρατία ενέχεται με το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Κατόπιν αυτών, ο Γενικός Εισαγγελέας ήδη ανακοίνωσε ότι ξεκινά την συλλογή στοιχείων, γεγονός που σημαίνει ότι έχει επίσης και ανάγκη χρημάτων. Βεβαίως, ακόμη και αν ευοδωθούν όλα αυτά το γεγονός παραμένει ότι μια ενδεχόμενη ποινική δίκη απαιτεί και την φυσική παρουσία του κατηγορουμένου στην Χάγη: δεν έχω την αίσθηση ότι ο πρόεδρος Πούτιν θα είναι εκεί στο προσεχές μέλλον…

«Ε.Κ.»: Η Ρωσία δήλωσε ότι αποχωρεί από το Συμβούλιο της Ευρώπης, τον επιφανέστερο ίσως οργανισμό προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Πώς κρίνετε αυτή την απόφαση; Εφυγε πριν τη διώξουν;

Μαρία Γαβουνέλη: Την Τρίτη το απόγευμα η Ρωσία έκανε δήλωση αποχώρησης από το Συμβούλιο της Ευρώπης κατά το άρθρο 7 του Καταστατικού και γνωστοποίησε την πρόθεσή της να καταγγείλει και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων – αλλά όχι ακόμη. Στο μεταξύ, τόσο το Συμβούλιο Υπουργών όσο και η Κοινοβουλευτική Συνέλευση είχαν ήδη αποφασίσει να απομακρύνουν την Ρωσία από τις συναντήσεις τους. Το βασικό πρόβλημα εδώ ήταν ότι η αποπομπή ή οικειοθελής αποχώρηση της Ρωσίας στερεί τα εκατομμύρια των Ρώσων πολιτών από την προστασία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και εκεί εστιαζόταν η όποια καθυστέρηση παρουσιαζόταν.

«Ε.Κ.»: Κλείνοντας θα ήθελα και ένα γενικό σχόλιο επί της σύρραξης βάσει φυσικά του Διεθνούς Δικαίου. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για έναν αναθεωρητικό λόγο από πλευράς Ρωσίας ο οποίος μεταφράζεται σε πλήρη άρνηση του Διεθνούς Δικαίου, από το σεβασμό των διεθνών συνόρων μέχρι την προστασία του άμαχου πληθυσμού;

Μαρία Γαβουνέλη: Δεν είναι η πρώτη φορά που έχουμε παράβαση των κανόνων του Διεθνούς Δικαίου. Είναι όμως η πρώτη φορά που βλέπουμε μια τόσο σαφή, ξεκάθαρη, βάναυση απόρριψη των κανόνων του Διεθνούς Δικαίου και του συστήματος πάνω στο οποίο κτίστηκε η διεθνής κοινότητα από το 1945 και μετά. Πρόκειται για μια ανερυθρίαστη απόπειρα αναθεώρησης των κανόνων, σε τελική ανάλυση του κράτους δικαίου (rule of law) που εξασφάλισε, με όλες τις ατέλειές του, σχεδόν 80 χρόνια ειρήνης στον Κόσμο. Για να χρησιμοποιήσω τα λόγια της κοινής δήλωσης της Ελληνικής Εταιρείας Διεθνούς Δικαίου και του ελληνικού κλάδου της International Law Association (https://www.ilahellenic.gr/joint-statement-by-the-hellenic-society-of-international-law-international-relations-and-the-hellenic-branch-of-the-international-law-association):

«Το Διεθνές Δίκαιο είναι οι αξίες και κανόνες που εμείς, οι Λαοί των Ηνωμένων Εθνών, συναποφασίζουμε και από κοινού εφαρμόζουμε. Είναι η ώρα να συντονιστούμε (όπως δεν το κάναμε στο παρελθόν) και να υπερασπιστούμε τον κόσμο, στον οποίο θέλουμε να ζούμε – με ειρήνη, ελευθερία, ασφάλεια και δικαιοσύνη».