ΚΑΣΤΟΡΙΑ. Μια σημαντική περιοδική έκθεση με θέμα, «Οι στρατιωτικοί Άγιοι στο Βυζάντιο», φιλοξενείται στο Βυζαντινό Μουσείο της Καστοριάς. Πρόκειται για απεικονίσεις στρατιωτικών αγίων στην τέχνη της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου (11ος -15ος αι.), προερχόμενες κυρίως από τοιχογραφικά σύνολα ναών της Καστοριάς αλλά και πόλεων της Κεντρικής Μακεδονίας.

Στην έκθεση μπορεί κανείς να δει τις πρωτότυπες παραστάσεις του Αγ. Γεωργίου (12ος αι.), του Αγ. Δημητρίου (14ος αι.), του Αγ. Θεοδώρου (15ος αι.) και βέβαια του Αγ. Μήνα (15ος αι.), που προέρχονται από τους βυζαντινούς ναούς της Καστοριάς καθώς και αντίγραφα άλλων στρατιωτικών αγίων, που προέρχονται είτε πάλι από τους βυζαντινούς ναούς της ακριτικής πόλης, είτε από τη Βέροια και τη Θεσσαλονίκη.

Η Ανδρομάχη Σκρέκα, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Καστοριάς, σημείωσε ότι στους βυζαντινούς ναούς της πόλης «υπάρχει μια πλούσια εικονογράφηση στρατιωτικών Αγίων, όπως στον Αγ. Στέφανο, στους Αγ. Αναργύρους, στον Αγ. Νικόλαο του Κασνίτζη και στον Αγ. Αθανάσιο του Μουζάκη, απ’ οπου και πολλές απεικονίσεις της έκθεσης». Εξηγεί δε, ότι η ποικιλία στην εικονογράφηση στρατιωτικών αγίων «οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η πόλη με το Κάστρο της, έπαιζε τον ρόλο του προχωρημένου φυλακίου μιας και βρισκόταν στις παρυφές της βυζαντινής αυτοκρατορίας και κι ως εκ τούτου απολάμβανε το αμέριστο ενδιαφέρον των βυζαντινών αυτοκρατόρων». Με αυτή λοιπόν την ιστορική εξέλιξη ερμηνεύεται η κεντρική θέση που έχει στους περισσότερους ναούς της πόλης η εικονογράφηση στρατιωτικών αγίων.

Ποιοι ήταν, όμως, οι στρατιωτικοί άγιοι και από πού προέρχονταν; Η κ. Σκρέκα αναφέρει πως «οι περισσότεροι από αυτούς, υπηρέτησαν στις τάξεις του ρωμαϊκού στρατού, διακρίθηκαν για την αποτελεσματικότητα και τη γενναιότητά τους και μαρτύρησαν, για την πίστη τους».

Στην πλούσια εικονογραφία μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι εμφανίζονται «ως υπερασπιστές των πόλεων, εγγυητές της ασφάλειας των συνόρων, υπέρμαχοι της πίστης κι άλλοτε ως διώκτες των δαιμόνων προστάτες των μαχητών, και πάτρωνες γνωστών οικογενειών, ακόμα και αυτοκρατορικών δυναστειών, όπως των Μακεδόνων, των Κομνηνών και των Αγγέλων».

Έως και τον 10 αιώνα, οι στρατιωτικοί Άγιοι παρουσιάζονται ως μάρτυρες στη βυζαντινή τέχνη, ενώ στη συνέχεια ανασύρεται από τον πρότερο βίο τους η στρατιωτική τους περιβολή και εικονίζονται με πλήρη στρατιωτική εξάρτυση, όπως ασπίδες, δόρατα, σπαθιά, κράνη, θώρακες, χιτώνες, περικνημίδες, αναξυρίδες κ.ά. Η κ. Σκρέκα εξηγεί ότι αυτή η μεταβολή οφείλεται στην αστάθεια που αρχίζει να νιώθει η Βυζαντινή αυτοκρατορία από τις ποικίλες επιθέσεις που δέχεται σε διάφορα συνοριακά μέτωπα τόσο της Ανατολής όσο και της δύσης.

Την περιοδική συλλογή της έκθεσης κοσμεί και η παράσταση του Αγ. Μηνά, που θεωρείται προστάτης της πόλης της Καστοριάς, την οποία παραχώρησε στην Έκθεση ο Μητροπολίτης Καστοριάς κ. Καλλίνικος και η οποία προέρχεται από το ναό της Παναγίας του άρχοντα Αποστολάκη. Ο συγκεκριμένος είναι ένας δημοφιλής στρατιωτικός άγιος στο Βυζάντιο, ο οποίος, σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση, υπηρέτησε στον ρωμαϊκό στρατό επί Διοκλητιανού και στη συνέχεια μαρτύρησε ομολογώντας την πίστη του. Η κ. Σκρέκα εξηγεί ότι η σπάνια εικονογραφία με τον έφιππο Άγιο, ασπρομάλλη να προελαύνει πάνω σε ήρεμο άτι, πηγάζει προφανώς από τις διηγήσεις της εποχής, σύμφωνα με τις οποίες ο συγκεκριμένος άγιος ασκήτευσε στα όρη, στην περιοχή της Αιγύπτου.

Η συγκεκριμένη έκθεση πρωτοπαρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη σε μια συνεργασία της Βυζαντινής Οικουμένης με τον Δήμο Θεσσαλονίκης και το υπουργείο Εθνικής Άμυνας, ενώ στην Καστοριά παρουσιάζεται με την υποστήριξη του ακριτικού Δήμου.