Ο Σεπτέμβριος είναι μήνας αλλαγής. Στο Ορθόδοξο και στο Ρωμαιοκαθολικό ημερολόγιο η 1η Σεπτεμβρίου είναι η αρχή της Ινδίκτου, του χριστιανικού ημερολογίου με την οποία αρχίζει το νέο εκκλησιαστικό έτος, ενώ μέσα στο χρονικό πλαίσιο που αντιστοιχεί με τον Σεπτέμβριο οι Αθηναίοι εόρταζαν τα Ελευσίνια και στο τέλος των λαμπρών εορτασμών τελούσαν τα Μυστήρια της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Συχνά υπάρχει σύγχυση με τους όρους, τα Ελευσίνια δεν είναι τα Μυστήρια, ενώ τα Ελευσίνια Μυστήρια είναι όρος λανθασμένος εφόσον στην πραγματικότητα τα Ελευσίνια ήταν η πανελλήνια εορτή που συνέδεαν Αθήνα και Ελευσίνα σε κοινούς εορτασμούς προς χάριν των δύο Θεαινών, ενώ τα Μυστήρια ακολουθούσαν τα Ελευσίνια και προορίζονταν μόνο για κάποιους και όχι για όλο τον λαό που συμμετείχε στα Ελευσίνια.

Ο τόπος της Ελευσίνας είναι ιδιαίτερος. Είναι περίκλειστος από χαμηλή οροσειρά, ενώ από τη δυτική και νότια πλευρά ακουμπάει στη θάλασσα. Βρίσκεται σε κομβικό σημείο για τις χερσαίες και τις θαλάσσιες επικοινωνίες, ενώ δίπλα της βρίσκονται η Βοιωτία, η Αττική και η Μεγαρίδα, με τον δρόμο για την Πελοπόννησο. Ο Κορινθιακός δεν απέχει πολύ, ενώ ο Σαρωνικός την συνδέει με όλο το Αιγαίο, τα νησιά και τις βόρειες και ανατολικές ακτές της Πελοποννήσου. Το πεδίο στο οποίο έχει ιδρυθεί η Ελευσίνα, το Θριάσιο, είναι γόνιμο και όχι πολύ μεγάλο, αλλά απομονωμένο κατά κάποιον τρόπο από την υπόλοιπη Αττική, εκτός από τις διάφορες πεδινές, παράκτιες και ορεινές οδικές αρτηρίες που πάνε πολύ μακριά και την συνδέουν μέχρι και με τη Στερεά Ελλάδα και με ακόμα πιο βόρεια μέρη.

Είναι άγνωστο το πότε ιδρύθηκε το αρχαιότερο ιερό της Ελευσίνας αν και οι ανασκαφές μας διδάσκουν ότι στην ύστερη χαλκοκρατία, στην εποχή των μυκηναϊκών βασιλείων, είχε ήδη ιδρυθεί κάτι το οποίο με ασφάλεια μπορούμε να υποστηρίξουμε, όπως και το ότι δεν ήταν ένα συμβατικό κτίριο αλλά ένα ιερό τέμενος. Οι μύθοι που έχουν πλεχτεί για να αποδοθεί στην Ελευσίνα και στις λατρείες της Δήμητρας, της Κόρης, του Ιάκχου, του Τριπτόλεμου και άλλων μυθολογικών πρωταγωνιστών με συνάφεια στην Ελευσίνια παράδοση, θέλουν την Ελευσίνα προορισμό θεών και ανθρώπων στα σκοτάδια της προϊστορίας. Σύμφωνα με μια πολύ παλαιά αθηναϊκή παράδοση, τα Μυστήρια της Δήμητρας μεταγγίστηκαν στην Ελευσίνα από τον Υμηττό στον οποίο υπεύθυνη ιέρεια για τη λειτουργία των ναών και τεμενών, όπως και του ναού της Σελασφόρου Αρτέμιδος ήταν μια από τις θυγατέρες του Κελεού, η Σαισάρα. Εκείνη η μακρινή μυθολογική εκδοχή, σχεδόν άγνωστη στους πολλούς, είχε ρίζες στα Καβείρια Μυστήρια και τα Μυστήρια του αρχαίου Χολαργού ενώ υποδηλώνει μια απόπειρα εξήγησης της γενεαλογίας των μύθων από τους ανθρώπους των ιστορικών χρόνων.

Η Ελευσίνα είναι μαζί με τους Δελφούς οι μόνοι τόποι που διέθεταν επίσημο ιερατείο στην αρχαία Ελλάδα, εφόσον η έννοια της ιεροσύνης και του ιερατείου δεν αποτελούν δομικά στοιχεία των ελληνικών λατρειών. Ιερέας και ιέρεια γίνονταν όλοι όσοι το επιθυμούσαν και είχαν την κατάλληλη έφεση και εκπαίδευση στα λατρευτικά δρώμενα, για κάποια χρόνια της ζωής τους. Κάποιοι, όπως ο ιστορικός Πλούταρχος, παρέμειναν στα ιερατικά τους αξιώματα για όλη τους τη ζωή. Μόνη εξαίρεση είναι το πάγιο ιερατείο των Ευμολπιδών και των Κηρύκων της Ελευσίνας, όπως και το μόνιμο ιερατικό προσωπικό του Μαντείου των Δελφών. Εκεί, στην Ελευσίνα, παρατηρείται και το μοναδικό συστατικό που συστήνει μια οργανωμένη θρησκεία με την έννοια που της δίνουμε εμείς σήμερα. Στην Ελευσίνα υπάρχουν ιερά κείμενα, πάγιο ιερατείο και παράδοση που τηρείται αναλλοίωτα επί πολλούς αιώνες. Επίσης, στην Ελευσίνα με τα Μυστήριά της υπάρχει το στοιχείο της Αποκάλυψης, κάτι που είναι ανύπαρκτο σε όλες τις άλλες αρχαίες ελληνικές λατρείες. Η αποκάλυψη των μυστηρίων στους μυημένους φέρει σωτηριολογικό χαρακτήρα, δηλαδή «υπόσχεται» την τελική ανύψωση της ψυχής και την αποκάθαρσή της μετά από την ηθική και ενάρετη διαγωγή της επί γης.

Τα Ελευσίνια είναι επίσημη εορτή όλων των Ελλήνων που προσδίδει στις ελληνικές πόλεις – κράτη σε πρώιμη εκδοχή την έννοια του «εθνικού», μαζί με τα υπόλοιπα πανελλήνια κέντρα όπως η Ολυμπία, η Νεμέα, οι Δελφοί, το Μαντείο της Δωδώνης, η Δήλος, κέντρα τα οποία συνέβαλαν στη δημιουργία ενός κοινού μετώπου όλων των Ελλήνων, ανεξάρτητα από τις τοπικές παραδόσεις και ήθη των διαφορετικών ελληνικών φύλων του αρχαίου κόσμου.

Σε έναν χώρο που τον έχει επιμεληθεί αυτό το ελευσινιακό ιερατείο, με τείχη που προστατεύουν και απομονώνουν τα «ιδιαίτερα και άδυτα» από τα μάτια του πλήθους, αλλά και σημεία ανοιχτά και προσβάσιμα σε όλους, η Ελευσίνα παραμένει ένα φαινόμενο κοινωνικό, πολιτικό, λατρευτικό και θρησκευτικό, οικονομικό και κρατικά προπαγανδιστικό. Ο βασικός της μύθος, της απαγωγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, η αναζήτησή της από την μάνα της Δήμητρα, η μεταμόρφωση της Δήμητρας σε γριά παραμάνα κατά τη διάρκεια της εναγώνιας και κρυφής από τους θνητούς αναζήτησης της Περσεφόνης, οι διδαχές της άροσης και της καλλιέργειας στους ανθρώπους, η επανεμφάνιση της Περσεφόνης και η διπλή της παρουσία επί της Γης και στα βασίλεια του Αδη, συνδυάζεται με τον πανάρχαιο μύθο της Αιγύπτιας Ίσιδας και του Όσιρι, όπου βρίσκουμε παραλληλισμό και λατρευτικό συγκριτισμό. Στην κλασική περίοδο που εκφράζεται μέσα από τον 5ο και τον 4ο αιώνα π.Χ. η Ελευσίνα αποτελεί την πολιτική αιχμή του δόρατος της Αθήνας στη στρατηγική θέση του Θριάσιου και στις οδούς προς την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, μέσα από την κρατική χειραγώγηση των Ελευσινίων και των Μυστηρίων, ενώ η διοργάνωσή τους, διοργάνωση καθαρής πολιτικής προπαγάνδας της Αθήνας, αποτελεί τρόπο διαφήμισης της αθηναϊκής παντοδυναμίας στο Πανελλήνιο. Οι εορτασμοί έχουν μετά τον Σόλωνα πλέον το δίπολο Αθήνα – Ελευσίνα, τον αθηναϊκό ναό του Ελευσινίου πάνω από την Αγορά και τον ελευσινιακό ναό της Δήμητρας. Σε πέντε συμβολικές ημέρες περικλείονται οι δημόσιοι εορτασμοί προετοιμασίας, καθαρμού, μεταφοράς των αρρήτων αντικειμένων από και προς την Ελευσίνα, της παννυχίδος στην Ελευσίνα και τέλος των Μυστηρίων που απευθύνονται αποκλειστικά στους υποψήφιους προς μύηση.

Σε έκταση, μεγαλείο, κόστος, φήμη και πολυανθρωπία τα Ελευσίνια ήταν εφάμιλλα με τα Παναθήναια, και η διαχείριση ήταν πάντα υπόθεση του Δήμου της Αθήνας. Οι εορτές αυτές, με την επισημότητα που τους ενέδυε η κρατική μέριμνα, είχαν ως σκοπό περισσότερο την ανάδειξη της Αθήνας σε πανελλήνιο κέντρο εξουσίας παρά σε θρησκευτικό δρώμενο. Οι προσκυνητές από όλον τον ελληνικό κόσμο και τη Μεσόγειο ήταν πολλές χιλιάδες κάθε Σεπτέμβριο. Οι δρόμοι, τα καπηλειά, οι δημόσιοι χώροι της πόλης γέμιζαν με πλήθη, κατασκηνωτές και οδοιπόρους που ταξίδευαν εκατοντάδες χιλιόμετρα διά ξηράς και διά θαλάσσης προκειμένου να παραστούν στο λαμπρότερο «φεστιβάλ» του αρχαίου κόσμου. Ετσι, η Αθήνα βρισκόταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος όλων, εχθρικών και συμμαχικών πόλεων – κρατών, ενώ δεν έλειπαν και οι ξένοι «τουρίστες» που θα έβρισκαν τις ημέρες εκείνες στην Αθήνα ψυχαγωγία και θεάματα. Ο μεγάλος όγκος του πλήθους που ερχόταν εκτός Αθηνών διέμενε σε αντίσκηνα στους ανοιχτούς χώρους του Αστεως ή σε περιοχές εκτός τειχών, στην πεδιάδα, που πρόσφερε ικανό τόπο διαμονής.

Από τα πλήθη που παρίσταντο στις πομπές που έρχονταν από την Ελευσίνα στην Αθήνα και από την Αθήνα στην Ελευσίνα ξεχώριζαν εκείνοι που συμμετείχαν οργανικά, δηλαδή, οι Αθηναίοι και οι Ελευσίνιοι που στελέχωναν τη διοίκηση και την παράταξη των πομπών, όπως οι δημόσιοι λειτουργοί, οι μουσικοί, τα στρατεύματα, οι ιερείς, τα μέλη της Βουλής, των δικαστηρίων και οι άρχοντες. Τα χρήματα που εισέρρεαν στα κρατικά ταμεία και στους ιδιώτες ήταν ετήσια αναμενόμενο έσοδο στους κρατικούς προϋπολογισμούς. Οι επισκέπτες αγόραζαν αφιερώματα για τους θεούς, έκαναν δωρεές, αγόραζαν αγροτικά και άλλα προϊόντα και οι εορτασμοί συνδυάζονταν με εμπορικές δραστηριότητες, «κλείσιμο» συμβολαίων, πωλήσεις, μισθώσεις και αγορές. Αυτή η μεγάλη διάδραση οδηγούσε την Αθήνα στο στερέωμα της επιχειρηματικότητας και όσοι την επισκέπτονταν για πρώτη φορά έθεταν στόχο τους να επιστρέψουν σύντομα.

Και έρχεται η τελευταία νύχτα των Ελευσινίων, μετά την κορύφωση των δρωμένων και των δημόσιων τελετών και τελετουργιών, των πομπών, της μακράς πορείας για την Ελευσίνα. Τα πλήθη εόρταζαν αφιερώνοντας, θυσιάζοντας, τρώγοντας και πίνοντας, κάνοντας γνωριμίες και με χαρά και γλέντι έληγε για αυτά η φημισμένη σε όλο τον κόσμο εορτή. Τότε, η διπλή χάλκινη και σιδερένια πύλη του ιερού της Ελευσίνας έκλεινε για τα πλήθη των προσκυνητών, των «τουριστών», ντόπιων και ξένων. Ολοι επέστρεφαν στο Αστυ και ετοιμάζονταν να ταξιδέψουν και πάλι για τις πατρίδες τους. Πολλοί έπαιρναν τα πλοία από το λιμάνι της Ελευσίνας για να ταξιδέψουν από τη θάλασσα, το Θριάσιο ερήμωνε και πάλι. Μέσα στο ιερό της Ελευσίνας ξεκινούσε το δεύτερο και ουσιαστικότερο μέρος που ήταν τα Μυστήρια.

Σε όμορφο και περίκλειστο χώρο της Αθήνας, λίγο έξω από τα ανατολικά τείχη της πόλης, μήνες πριν τα Μεγάλα Μυστήρια της Ελευσίνας, εκείνοι που έμελλε να μυηθούν στα μυστικά και άρρητα της Δήμητρας και της Κόρης, μυούνταν εισαγωγικά στα Μικρά Μυστήρια. Ο λόφος του Αρδηττού, αφιερωμένος τότε στην Αρτεμη, στη Δήμητρα και στην Περσεφόνη, ήταν ένα είδος «φροντιστηρίου» των Μεγάλων Μυστηρίων. Από εκεί όφειλαν να περάσουν πρώτα όσοι επιδίωκαν να μεταμορφωθούν ψυχικά και να καταστούν κοινωνοί της μυστικής γνώσεως. Δεν γνωρίζουμε τίποτα από εκείνη την προπαρασκευή, ούτε σε τι διαρθρώνονταν, ούτε τι λεγόταν. Οπως και στην Ελευσίνα έτσι και στον Αρδηττό ο χώρος ήταν προφυλαγμένος και μακριά από τα μάτια των «μη εχόντων εργασία». Λίγους μήνες αργότερα, σε αντιστοιχία με τον δικό μας Σεπτέμβριο και στην αρχή του νέου έτους, οι συμμετέχοντες στα προκαταρκτικά «φροντιστήρια» των Μικρών Μυστηρίων θα γίνουν μέτοχοι των Μεγάλων Μυστηρίων, πίσω από τις κλειστές θύρες του Τελεστηρίου της Ελευσίνας.

Ηταν ένα μεγάλο και ισόγειο κτίριο χωρίς παράθυρα παρά μόνο έναν φεγγίτη στην επίπεδη οροφή, ο οποίος χρησίμευε για τον αερισμό του κεντρικού χώρου από τον καπνό του θυμιάματος και των δαδιών. Κατασκευασμένο έτσι ώστε να παραμένει «στεγανό» από τα μάτια των περιέργων, το Τελεστήριο είχε φτιαχτεί έτσι ώστε να στηρίζεται κατά το ήμισυ επάνω στον φυσικό βράχο της ακρόπολης της Ελευσίνας, ενώ το υπόλοιπο ήταν οικοδόμημα από πέτρες, συνδετικό υλικό και σοβά. Οι εξέδρες, με 8 σειρές η κάθε μία, ήταν λαξευμένες στον φυσικό βράχο ώστε να υπάρχει η αίσθηση ότι το οικοδόμημα εκπήγαζε μέσα από την ίδια τη γη, ενώ 42 κίονες στήριζαν την επίπεδη οροφή δημιουργώντας ένα δαιδαλώδες σκηνικό το οποίο ενέτεινε το μυστήριο στην ατμόσφαιρα της μύησης. Απέναντι από τις λαξευμένες εξέδρες υπήρχε ο υπόγειος χώρος του Τελεστηρίου, το αποκαλούμενο: «Ανάκτορο» μέσα στο οποίο η Πρωθιέρεια και ο Αρχιερέας ετοίμαζαν τη μείξη του Κυκεώνα, του ποτού που θα προσφερόταν στον κάθε ένα από τους προς μύηση παρευρισκόμενους, με σύσταση μόνο εν μέρει γνωστή σε εμάς. Η ιερά σμίξη Πρωθιέρειας και Αρχιερέα, ένα είδος πανάρχαιου τελετουργικού που σκόπευε στη γονιμοποιό επίδρασή του στους μυούμενους αλλά και σε όλον τον λαό, λάμβανε χώρο λίγο πριν από την «ανάβασιν εκ του Αδου» στα επίγεια, στον κεντρικό χώρο του Τελεστηρίου. Εκεί, ερχόταν η στιγμή κατά την οποία επιδεικνύονταν τα Αρρητα, σε περιβάλλον σκοτεινό και ελάχιστα φωτισμένο ώστε να δημιουργούνται βαθιές και μεταβαλλόμενες σκιές στον μεγάλο και υπόστυλο χώρο. Λέγεται ότι όσοι έβλεπαν τα Αρρητα μεταβάλλονταν και άλλαζαν στη συνείδησή τους για πάντα. Ασφαλώς δεν αρκούσε μόνο η επίδειξη των αντικειμένων, η φύση των οποίων δεν διέρρευσε στη γνώση των ξένων προς τα Μεγάλα Μυστήρια επί σειρά πολλών αιώνων.

Η ποινή για όσους τολμούσαν να αποκαλύψουν τα δρώμενα εκείνων των δραματικών στιγμών ήταν ο θάνατος. Κανείς δεν μίλησε ποτέ, τα στόματα παρέμειναν κλειστά, με εξαίρεση κάποιες λίγες αναφορές που βρίσκουμε στους Στρωματείς του Επισκόπου Αλεξανδρείας Κλήμη, ο οποίος πριν τη στροφή του στον Χριστιανισμό είχε ο ίδιος μυηθεί στην Ελευσίνα. Η υπόλοιπη γνώση μας για κάποια στοιχεία του τελετουργικού προέρχεται από την αρχαιολογική έρευνα και την προσεκτική εξέταση των ευρημάτων, όπως κάποιων επιγραφών, κάποιων ανάγλυφων και ζωγραφικών  παραστάσεων από την ίδια την Ελευσίνα, από την Ιταλία και τη Μικρά Ασία τα οποία ανάγονται σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα που αφορά στην κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή αρχαιότητα. Σε αυτά τα εικονογραφικά ευρήματα όχι κείμενα αλλά παραστάσεις αποκαλύπτουν ασύνδετα τμήματα των μυστικών τελετών έτσι ώστε να είμαστε σε θέση να λάβουμε μια αμυδρή ιδέα για μια πιθανή αποκατάσταση της αλληλουχίας των δρωμένων, εντούτοις η εις βάθος γνώση της τελικής αποκάλυψης στους μυούμενους καθώς και η πραγματική αιτία μεταστροφής της ψυχικής τους κατάστασης, η αλλαγή της βασικής ψυχοσύνθεσής τους, θα παραμείνουν για πάντα καλά κρυμμένα πίσω από τα ανεπαρκώς φαινόμενα εκτός από τον μυστικό κύκλο όσων κατόρθωσαν να τα διασχίσουν. Αποκάλυψη, τελετουργικά συμβολική θανάτωση των μυούμενων κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και οριακές δοκιμασίες, κάθοδος στον Αδη και τελική αναγέννηση του ψυχικού τους κόσμου, καλά φυλαγμένο μυστικό, μόνιμο ιερατείο, ιερές γραφές, συστήνουν τη μόνη αληθινή προσπάθεια δημιουργίας μιας θρησκείας και όχι απλά μιας λατρείας, σε ολόκληρη την κλασική αρχαιότητα.

*Βιογραφικό: Δρ Σταύρος Οικονομίδης, Professor of Greek Archaeology, Arcadia University, Glenside, USA, Διευθυντής της Ελληνοαλβανικής Αρχαιολογικής Αποστολής στο Τριεθνές των Πρεσπών, Demos Fellow, Associate Researcher of the Gennadeion – The Travel Trails Project – Athens, Greece///[email protected]