ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ. («ΝΥΤ»). Αφιερωματικό δημοσίευμα στον Ελληνογάλλο συνθέτη, Ιάννη Ξενάκη (Iannis Xenakis) που γεννήθηκε πριν από 100 χρόνια και δημιούργησε μια επανάσταση στη μουσική είχε η εφημερίδα «New York Times».

«Ετσι είναι οι Ελληνες», είπε ο συνθέτης Ιάννης Ξενάκης το 1967. «Είναι ένας λαός που βρίσκεται συνεχώς σε αναζήτηση του εαυτού του, πάντα έτοιμος να εκτοξευθεί σε κάθε είδους γρήγορες, βίαιες ενέργειες και καταλήγει στο να μην βρίσκει τον εαυτό του».

Ηταν στην ακμή του όταν έκανε αυτό το σχόλιο, γνωστός διεθνώς για τη μουσική του και τις συνεργασίες του, για παράδειγμα, με τον ΛεΚορμπουσιέρ (LeCorbusier). Ωστόσο, η αναζήτηση δεν σταμάτησε ποτέ, και ο Ξενάκης κατάφερε να παραμείνει ασύλληπτος μέχρι το θάνατό του το 2001, χτίζοντας στην πορεία μια κληρονομιά που μνημονεύεται φέτος, στην εκατονταετηρίδα από τη γέννησή του.

Η πρεμιέρα του «Μεταστάσεις» («Metastaseis»), το 1955 στη Γερμανία, έβαλε τον Ξενάκη στην ομάδα των καταξιωμένων συνθετών της εποχής. Θαυμαστές και μη εντυπωσιάστηκαν από την απόλυτη βία των ηχητικών συνόλων του έργου.

Ηταν κάτι νέο και συναρπαστικό. Οι συνθέτες της Σχολής του Ντάρμσταντ, που τότε αποτελούσε εστία της πρωτοποριακής μουσικής, είχαν επικεντρωθεί στον σειριαλισμό και στην πεποίθηση ότι κάθε πτυχή της σύνθεσης θα έπρεπε να είναι υπό έλεγχο, μετρημένη και οργανωμένη με έναν εξαιρετικά αφηρημένο τρόπο. Ομως ο Ξενάκης, σε ένα άρθρο με τίτλο «Η κρίση της σειριακής μουσικής», τα έβαλε με τους Πιερ Μπουλέζ (Pierre Boulez) και Καρλχάιντς Στοκχάουζεν (Karlheinz Stockhausen), κατηγορώντας τους ουσιαστικά ότι οδήγησαν τη μουσική σε αδιέξοδο.

Ο Ξενάκης, από την πλευρά του, αγκάλιασε το χάος. Ελληνογάλλος καλλιτέχνης που γεννήθηκε στη Ρουμανία, πήγε να το εξερευνήσει μέσω της φιλοσοφίας και της επιστήμης, όπως έκαναν οι αρχαίοι Ελληνες: «Ενιωσα ότι γεννήθηκα πολύ αργά – είχα χάσει δύο χιλιετίες», συνήθιζε να λέει. Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου «Τυποποιημένη μουσική: Σκέψη και Μαθηματικά στη σύνθεση» (Formalized Music: Thought and Mathematics in Composition), μια πυκνή πραγματεία του 1971 σχετικά με την τεχνική και τις μεθόδους σύνθεσης, έγραψε για τη «σύγκρουση της βροχής με σκληρές επιφάνειες» ή «το τραγούδι των τζιτζικιών σε ένα καλοκαιρινό τοπίο» ως έμπνευση για την αντίληψη της στοχαστικής μουσικής, μια προσέγγιση στη σύνθεση μουσικής που ασχολείται με μεγάλους αριθμούς, την τύχη και τις πιθανότητες, οι οποίες χειραγωγούνται για την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου.

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ξενάκης εντάχθηκε στην ελληνική κομμουνιστική αντίσταση και πολέμησε εναντίον των ιταλικών και γερμανικών δυνάμεων κατοχής. Ωστόσο, αυτό δεν κράτησε πολύ: Στα τέλη του 1944, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ διέταξε τα βρετανικά στρατεύματα να καταστείλουν τους κομμουνιστές και να κρατήσουν την Ελλάδα εντός της δυτικής σφαίρας επιρροής. Τα ιδανικά τους συντρίφτηκαν μέσα σε λίγες εβδομάδες. Την 1η Ιανουαρίου 1945, μία οβίδα από ένα άρμα Sherman σημάδεψε τον Ξενάκη για όλη του τη ζωή.

Ο Ξενάκης έφυγε από την Ελλάδα το 1947, ενώ η χώρα βρισκόταν σε εμφύλιο πόλεμο, αφού κρυβόταν στην Αθήνα. Καταδικάστηκε σε θάνατο, επισήμως για πολιτική τρομοκρατία. (Η απονομή χάριτος ήρθε μόνο μετά το τέλος της χούντας, 27 χρόνια αργότερα).

Ο Ξενάκης ήταν επαναστατικός στη μουσική. Το «Concret PH» (1958), ένα σύντομο κομμάτι που χρησιμοποιήθηκε για το Philips Pavilion, μαζί με το «PoemeElectronique» του Εντγκαρντ Βαρές (Edgard Varese), είναι η πρώτη γνωστή παρουσίαση της κοκκώδους σύνθεσης, βασικής για κάθε καλλιτέχνη ηλεκτρονικής μουσικής σήμερα.