Την άνοιξη του 2010 το Μουσείο της Ακρόπολης φιλοξένησε για πρώτη φορά ένα ιδιαίτερο έκθεμα: το αναπλασμένο πρόσωπο ενός 11χρονου κοριτσιού που πέθανε από τυφοειδή πυρετό στο μεγάλο λοιμό της Αθήνας του 5ου αιώνα, τη Μύρτιδα, όπως την ονόμασαν. Από τότε έχουν περάσει 13 και πλέον χρόνια, και σε αυτό το διάστημα το μικρό αυτό κορίτσι μεταξύ άλλων έχει γίνει γραμματόσημο, νόμισμα, έχει μπει στα σχολικά εγχειρίδια της Ελλάδας και της Αυστραλίας, έχει υπάρξει «Φίλη της Χιλιετίας» από τον ΟΗΕ και πάνω από όλα έχει αρχίσει να αναπλάθει την ίδια μας την εκπαίδευση.

Για το εντυπωσιακό και πλούσιο αυτό ταξίδι της Μύρτιδος (αλλά και πώς φτάσαμε σε αυτή), μίλησε στο «Περιοδικό» ο άνθρωπος που τη «γέννησε», ο εμπνευστής και συντονιστής της επιστημονικής διαδικασίας ανάπλασης του προσώπου της, ο επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μανώλης Παπαγρηγοράκης – ο οποίος είναι «πατέρας» και άλλων κοριτσιών, της Αυγής και της Ηδύλης.

Περιοδικό: Πώς προέκυψε η ιδέα για τη Μύρτιδα;

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Όλα ξεκίνησαν το 1980, όταν σε μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ναυπλίου, παρατήρησα ένα μικρό πήλινο γλυπτό, μεγέθους περίπου δεκαπέντε εκατοστών, του 1200 π.Χ., τον Βασιλιά της Ασίνης, με δυσερμήνευτη έκφραση και έντονη δυσαρμονία στα χαρακτηριστικά του προσώπου του.

Αυτή η δυσαρμονία με παρακίνησε να αναρωτηθώ για το κατά πόσον επρόκειτο για απεικόνιση της πραγματικής μορφής του μοντέλου ή μιας παθολογικής μορφής, είτε επρόκειτο για μια άποψη του καλλιτέχνη. Γι’ αυτήν την απεικόνιση του ιδίου προσώπου, ο μεγάλος μας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, γράφει το ποίημα ο «Βασιλιάς της Ασίνης», ένα ελεγείο για τον χαμένο χρόνο, «την ασημαντοσύνη της ανθρώπινης ύπαρξης και τη ματαιότητα της δόξας», όπως λέει ο ίδιος.
Έτσι γεννήθηκε ένα ερώτημα μέσα μου για τα πρόσωπα της αρχαιότητος και άρχισα να μελετώ τα αγάλματα και τις φιγούρες στα αγγεία που παρουσιάζουν κάποια δυσαρμονία. Από τη δυσαρμονία οδηγήθηκα στην αρμονία με αφορμή ένα ιδιαίτερο άγαλμα που είδα στο μουσείο των Δελφών, τον Αντίνοο, ένα εξαιρετικής ομορφιάς γλυπτό.

Στη διάρκεια της δεκαετούς επιστημονικής μου διαδρομής από τη δυσαρμονία στην αρμονία, συνάντησα έναν ικανότατο αρχαιολόγο, τον Βαγγέλη Πεντάζο, ο οποίος μου έδειξε το σκελετικό αρχαιολογικό υλικό από τις ανασκαφές του στο αρχαίο θέατρο της Μαρώνειας, μου μίλησε δε με τόση θέρμη γι’ αυτά τα ανθρώπινα αρχαιολογικά ευρήματα που μου έδωσε το έναυσμα να προσεγγίζω τον ανθρώπινο σκελετό διαφορετικά. Ήταν εκείνος που με μύησε γι’ αυτό το όμορφο ταξείδι.
Από την αρχή της επιστημονικής μου σταδιοδρομίας, η παρουσία της Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρείας και μερικών σπουδαίων ανθρωπολόγων κοντά μου, που ανέδειξαν την μεγάλη επιστημονική αξία των ευρημάτων από τις μελέτες του σκελετικού αρχαιολογικού υλικού, συνέβαλαν σε αυτή την πορεία αναζήτησης σημαντικών απαντήσεων σε καίρια ερωτήματα για τον πολιτισμό και της εξέλιξης του ανθρώπου.

Περιοδικό: Άρα αιτία-αφορμή ήταν ο «Βασιλιάς της Ασίνης»;

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Ναι, για το δικό μου επιστημονικό πεδίο ενδιαφερόντων. Έτσι, το 1990, έχοντας αρχαιολογικό σκελετικό υλικό, από τη Μεσοελλαδική εποχή, 1900 π.Χ., ξεκινάω να μελετώ το κρανιοπροσωπικό σύμπλεγμα των προγόνων μας συγκρίνοντάς το με αυτό του σύγχρονου Έλληνα. Ήθελα να τεκμηριώσω επιστημονικά δεδομένα, για τον σύγχρονο Έλληνα, που θα οδηγούσαν στο ότι παρουσίαζε τα ίδια χαρακτηριστικά με τον αρχαιο Έλληνα ή ότι δεν υπήρχε συνέχεια. Τότε βρισκόμουν στο Πανεπιστήμιο του Μπέργκεν της Νορβηγίας, λόγω σπουδών στην ειδικότητά μου, την Ορθοδοντική, ωστόσο τον ελεύθερο χρόνο μου τον αφιέρωνα σ’ αυτήν την μελέτη. Την εποχή εκείνη κυριαρχούσαν στην Ελλάδα τα προβλήματα με τα Σκόπια. Στην Πανεπιστημιακή κλινική που ήμουν, υπήρχε μια συνάδελφος, από τα Σκόπια, η οποία δήλωνε «Μακεδόνισσα», καθώς επίσης στην πόλη υπήρχε και μια μεγάλη κοινότητα Γιουγκοσλάβων-Σκοπιανών, «Μακεδόνων»! Έτσι θεώρησα υποχρέωσή μου να ξεκινήσω την επιστημονική έρευνα μέσω ειδικών κεφαλομετρικών ακτινογραφιών σκελετικού αρχαιολογικού υλικού, σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσω την ιστορική αλήθεια για τη Μακεδονία για το κατά πόσο δηλαδή κατοικούνταν από Έλληνες ή Σλάβους.
Ολοκληρώνοντας την έρευνα και μελέτη κατέληξα να τεκμηριώσω τα συμπέρασματα μέσω ιατρικής μεθοδολογίας και να επιβεβαιώσω τον Αμερικάνο Ανθρωπολόγο Carleton Stevens Coon, ο οποίος σε δημοσίευσή του το 1939, μιλούσε για το πόσο εντυπωσιακά ίδιοι είμαστε οι νεοέλληνες με τους αρχαιοέλληνες.

Περιοδικό: Και πώς φτάνουμε στη Μύρτιδα; Το σκελετικό υλικό αυτού του κοριτσιού τι το ιδιαίτερο είχε και μπορέσατε να φτάσετε σε αυτή την εντυπωσιακή ανάπλαση του προσώπου της;

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Το 1994 την ευθύνη της ανασκαφής στον Κεραμεικό την είχε η κυρία Εφη Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη, η οποία με κάλεσε να επισκεφτώ τον Κεραμεικό και να δω το σκελετικό υλικό που είχαν βρει στον χώρο της ανασκαφής. Ο χώρος αυτός ήταν το αρχαίο νεκροταφείο της Αθήνας, και σήμερα είναι το πάρκο, στη γωνία της οδού Πειραιώς και Ιεράς Οδού, κοντά στο Γκάζι. Μέσα στον τάφο υπήρχε σκελετικό υλικό ανδρών, γυναικών, παιδιών και ζώων. Ένα πάρα πολύ καλά διατηρημένο παιδικό κρανίο ήταν αυτό της Μύρτιδος. Δεν του έλειπαν οστικά στοιχεία, παρά μόνο το ρινικό οστούν, πράγμα σπάνιο δε, διατηρούσε και την κάτω γνάθο, εκείνο όμως που μου τράβηξε την προσοχή ήταν το ότι στον οδοντικό φραγμό, πάνω από τα μόνιμα δόντια, υπήρχαν και τα παιδικά δόντια της. Αυτή η εικόνα του κρανίου με έκανε να το απομονώσω και να το βάλω στην άκρη για να το μελετήσω περισσότερο και να λύσω δικές μου απορίες…

Το πρότζεκτ της Μύρτιδος

Περιοδικό: Και το πρότζεκτ πότε ξεκινάει;

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Το 2006 ξεκίνησε το πρότζεκτ της Μύρτιδος. Την εποχή εκείνη ήμουν Γενικός Επόπτης Σπουδών στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Μουσειολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ένας ταλαντούχος φοιτητής μου, ο αρχιτέκτων Χάρης Χάϊτας ήταν ο πρώτος που μίλησε για τη «θεματική» Μουσειακή έκθεση της Μύρτιδος. Ήταν αυτός που την οραματίστηκε, τη σχεδίασε, τη δημιούργησε και την έστησε την έκθεση της.

Την ίδια χρονιά ξεκινάει η συνεργασία μου με τον Σουηδό ειδικό γλύπτη Oscar Nilsson, ο οποίος θα κάνει την ανάπλαση του προσώπου της Μύρτιδος, στο αντίγραφο του κρανίου της, στην Στοκχόλμη. Ακολουθήσαμε την τεχνική Μάντσεστερ με τις καρφίδες, τοποθετώντας 26 μύες του προσώπου από την εσωτερική επιφάνεια και προς τα έξω.
Η «Μύρτις: πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν» παρουσιάστηκε τον Απρίλιο του 2010, στο νέο Μουσείο Ακροπόλεως και από εκεί άρχισε να απογειώνεται: εφημερίδες, περιοδικά, τηλεοράσεις, βιβλία, συνεντεύξεις, θεατρικά έργα, παραμύθια κ.ά.

Περιοδικό: Τι έχει προσφέρει αυτό το παιδάκι το 10χρονο;

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Μπορώ να σου μιλάω πολλή ώρα γι’ αυτό, όμως θα αναφερθώ επιγραμματικά, γιατί πάνω σ’αυτά χτίστηκε όλο το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Μύρτιδος καθώς και ο στόχος της έκθεσής της.
Υπάρχει η ηθική προσφορά και η πολιτιστική διάσταση του επιστημονικού αποτελέσματος…
Το επιστημονικό πρόγραμμα της Μύρτιδος δεν σταματά μόνο στην ανάπλασή της, μέσα δε από τα εκπαιδευτικά προγράμματα που έχουμε δημιουργήσει φέρνουμε τα παιδιά κοντά σε αισθητικές συναισθηματικές και ηθικές αξίες.
Δηλαδή με βασικό στόχο την ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων των μαθητών, καθώς και του ενδιαφέροντος τους για το μάθημα της Ιστορίας, π.χ. μέσω του θεατρικού παιχνιδιού με κεντρικό ιστορικό χαρακτήρα τη Μύρτιδα, φέρνουμε τους μαθητές κοντά σ’ αυτές τις πανανθρώπινες αξίες. Με κέρδος την εξοικείωση και τη μεταλαμπάδευση των αξιών της αρχαιότητας στο σήμερα.

Περιοδικό: Πρώτα όμως μπήκε στα σχολικά εγχειρίδια της Αυστραλίας και μετά της Ελλάδας και μάλιστα με μεγάλη καθυστέρηση.

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Αυτό το γεγονός το θεωρώ πολύ σημαντικό… να υπάρχει αναγνώριση του επιστημονικού μας έργου από το 2012 από τους Αυστραλούς, που ενέταξαν στην ύλη του βιβλίου της Ιστορίας της Α΄ Γυμνασίου, τη μεθοδολογία της έρευνας που ακολουθήσαμε για να απαντήσουμε σε ερωτήματα του παρελθόντος, για τον αιτιολογικό παράγοντα του μεγάλου Λοιμού των Αθηνών του 430 π.Χ. και για τη ανάπλαση – μορφή ενός παιδιού του 5ου αιώνα.

Βλέποντας το βιβλίο της ιστορίας για τους μαθητές της Α’ Γυμνασίου, ζήλεψα, και είπα γιατί όχι και στα Ελληνόπουλα…
Οι προσπάθειες μου, από το 2012 ήταν συνεχείς στο Υπουργείο Παιδείας της Ελλάδος… με αρνητικά αποτελέσματα.
Αντισταθμίστηκε μέσα μου η άρνησή του Υπουργεία από τους Έλληνες δασκάλους και καθηγητές που αγκάλιασαν με δική τους πρωτοβουλία τη Μύρτιδα και την πήγαν μέσα στα σχολεία τους με εντυπωσιακά προγράμματα και εκδηλώσεις, να σκεφτείς το 2ο Δημοτικό Σχολείο Νέας Ερυθραίας με διευθυντή τον δάσκαλο κύριο Παντελή Τσιώτα, οργάνωσε τριήμερες εκδηλώσεις με πολυεπίπεδα εκπαιδευτικά και πολιτιστικά θέματα για όλες τις τάξεις του δημοτικού του σχολείου.
Το ενθαρρυντικό ήταν από την πρώτη στιγμή με καλούσαν να πάω σε δημόσια και ιδιωτικά σχολεία στην Ελλάδα για τη Μύρτιδα. Η πρώτη δε εκδήλωση έγινε στο Αρσάκειο Εκάλης, τον Μάιο του 2010, με την έκθεση ζωγραφικής των μαθητών της Δ’ Δημοτικού. Αυτή η επαφή έδωσε το ερέθισμα στο σχολείο να δημιουργήσει ειδικό πρόγραμμα αρχαιολογικής ανασκαφής…

Εδώ υπάρχει μια διαφορά, η προσέγγιση στην Μύρτιδα ήρθε από το ενδιαφέρον των δασκάλων των Ελληνικών σχολείων και όχι από το επίσημο πρόγραμμα σπουδών του Υπουργείου Παιδείας…
Χρειάστηκε μια δεκαετία να βρεθεί ένας φωτισμένος καθηγητής Πανεπιστημίου, στην κατάλληλη θέση, την κατάλληλη στιγμή, που πίστεψε στις εκπαιδευτικές δυνατότητες του πρότζεκτ της Μύρτιδος και να την εντάξει στο «Νέο Πρόγραμμα Σπουδών» του σχολείου.
Η θέση που κατείχε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Παιδαγωγικό Τμήμα, Μεθοδολογία της Έρευνας στις Επιστήμες της Αγωγής, είναι ο κύριος Αναστάσιος Εμβαλωτής και ήταν αντιπρόεδρος του ΙΕΠ (Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής).
.
Περιοδικό: Όταν πηγαίνετε στα σχολεία τα παιδιά δείχνουν ενδιαφέρον;

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Πολύ μεγάλο. Για τρείς μήνες η έκθεση της Μύρτιδος και η Πινακοθήκη – Γλυπτοθήκη της ήταν στην Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη Κοζάνης, στην Δυτική Μακεδονία και διάβασα το βιβλίο των επισκεπτών των εκθέσεων. Δεν μπορείς να φανταστείς τι γράφουνε τα παιδιά, τι πλούτος σκέψεων και συναισθημάτων έχει καταγραφεί.
Στο δημοτικό της Αρτέμιδος, σχολείο που απέχει 50 χιλιόμετρα από την Αθήνα, οι εύστοχες και ουσιαστικές ερωτήσεις και σκέψεις των μαθητών με έφεραν σε δύσκολη θέση.
Μια από τις πιο ωραίες και δύσκολες ερωτήσεις που θυμάμαι, είναι ενός παιδιού από το Μαράσλειο Δημοτικό σχολείο, η ερώτηση ήταν: «γιατί ξυπνήσατε τη Μύρτιδα;» Τι του λες του παιδιού τότε; Στο ιδιαίτερο σχολείο της Αρτέμιδος, η ερώτηση ήταν πιο επιθετική: «είχατε το δικαίωμα να την μετακινήσετε;».
Τα παιδιά θέλουν μια απάντηση η οποία να είναι λογική και να την καταλαβαίνουν και αυτό έγινε…

Περιοδικό: Είχατε το δικαίωμα τελικά;

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Οι αρχαιολογικές αυτές μετακινήσεις έχουν βεβαίως μια πράξη διατάραξης του «αιώνιου ύπνου» του νεκρού. Αυτό είναι ένα μεγάλο ηθικό θέμα προς συζήτηση για τα όρια του δικαιώματος που έχουμε σε τέτοιες καταστάσεις να προβαίνουμε σε τέτοιες αλλαγές συνθηκών ταφής.
Αυτό το θέμα με έχει απασχολήσει έντονα και είχα ξεκινήσει να οργανώσουμε με τον Αρχιεπίσκοπο κύριο Χριστόδουλο, ένα συνέδριο, που θα ακουμπούσε αυτά τα καυτά θέματα…
Να πω εδώ, πιστεύω ακράδαντα και βαθύτατα ότι πρέπει να υπάρχει ένας σεβασμός στη προσέγγιση του νεκρού, μέσα από το σκελετικό υλικό, των αρχαιολογικών ανασκαφών.

Περιοδικό: Εσείς τι έχετε κερδίσει από την υπόθεση της Μύρτιδος;

Μανώλης Παπαγρηγοράκης: Θα στο πω σε μια πρόταση, «έχει γεμίσει η καρδιά μου αγάπη, η ψυχή μου την ανεκτίμητη λαχτάρα των μαθητών και έχουν δει τα μάτια μου, την επιθυμία και την προσμονή των μαθητών να ακούσουν και να συμμετέχουν στα εκπαιδευτικά προγράμματα της Μυρτιδος».
Στη συμμετοχή μου δε στο πρόγραμμα για τους μικρούς μαθητές, έχει αναδυθεί μέσα μου, η επιρροή αυτής της μοναδικής ιστορικής περιόδου του Δυτικού Πολιτισμού, του Χρυσού Αιώνα!
Καταλήγοντας πολλές φορές σκέφτομαι λίγο μεταφυσικά,
…αυτό το κοριτσάκι, η Μύρτις είδε τον Παρθενώνα να κτίζεται… ασύλληπτο, μαγεία!!!

Μετά τη Μύρτιδα, η Αυγή και η Ηδύλη
Ο Μανώλης Παπαγρηγοράκης είναι ο πατέρας εκτός της Μύρτιδος και της Αυγής και της Ηδύλης.

Η Αυγή
Η Αυγή είναι το αναπλασμένο πρόσωπο ενός κοριτσιού 18 ετών που έζησε πριν από 9.000 χρόνια στη Θεσσαλία, εξ ου και το όνομά της, αφού έζησε στην «αυγή» του σύγχρονου πολιτισμού. Δηλαδή ήταν η εποχή που ο άνθρωπος από τροφοσυλλέκτης έγινε τροφοκαλλιεργητής δηλαδή άρχισε να δημιουργεί μόνιμους χώρους διαβίωσης. Το δεύτερο αυτό δημιούργημα του κ. Παπαγρηγοράκη προήλθε από σκελετικό υλικό που εντοπίστηκε το 1988 στο Σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα. Η ανάπλαση της Aυγής, μας έδωσε μια πληθώρα επιστημονικών νέων πληροφοριών όπως ιατρικών, πολιτιστικών, και περιβάλλοντος, αφού μελετήθηκε αυτό το πρότζεκτ σε διαφορετικές συνθήκες καθώς επίσης υπήρχε και η γνώση και εμπειρία από το πρότζεκτ της Μυρτιδος, λέει ο καθηγητής.

Η Ηδύλη
Αυτή την περίοδο βρίσκεται σε εξέλιξη η ανάπλαση του τρίτου δημιουργήματος του κ. Παπαγρηγοράκη. Η τρίτη «κόρη» του, η Ηδύλη είναι ένα φιλόδοξο πρότζεκτ αφού πρόκειται για την πρώτη ανάπλαση που θα είναι ολόσωμη, είναι ένα κοριτσάκι ύψους περίπου ενός μέτρου, κάτι που έχει εκτοξεύσει τον οικονομικό μας προϋπολογισμό, ευτυχώς η μερική οικονομική υποστήριξη των σχολείων της «Ελληνογερμανικής Αγωγής», μας ανακουφίζει κάπως. Ο σκελετός της Ηδύλης εντοπίστηκε στις Φερές της Μαγνησίας μέσα σε ένα κιβωτιόσχημο μαρμάρινο τάφο, ασύλητο και ανάγεται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. Ο τάφος της Ηδύλης μας δίνει μια πληθώρα πληροφοριών αφού οι γονείς της είχαν ακολουθήσει όλο το τυπικό μιας ταφής της εποχής εκείνης.
Ο τάφος με τον σκελετό της μαζί με τα κτερίσματα εκτίθενται στο ιδιαίτερο και όμορφο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
Όπως φαίνεται όμως, ο καθηγητής Παπαγρηγοράκης και η ομάδα του δεν πρόκειται να σταματήσουν σε αυτές τις τρεις «κόρες» αφού το σκελετικό υλικό που έχουν στη διάθεσή τους είναι άφθονο κάτι που σημαίνει ότι μας επιφυλάσσουν και νέα δημιουργήματα… οσονούπω έρχεται η Ρωμαία Αυρηλία, όπως μας ανέφερε!

Διακαής πόθος ένα μουσείο για τις τρεις «κόρες» του

Διακαής πόθος του καθηγητή Παπαγρηγοράκη είναι η δημιουργία ενός μουσείου που θα στεγάσει τις τρεις κόρες του. Πριν μερικά χρόνια, το όνειρο του μουσείου έφτασε κοντά στην υλοποίηση του, αλλά τελικά δεν έγινε. Παρόλα αυτά, για την πρόθεση και τις ενέργειες ο καθηγητής αισθάνεται την ανάγκη να ευχαριστήσει τον τότε αρχηγό ΓΕΕΘΑ (και μετέπειτα υπουργό Εθνικής Άμυνας) ναύαρχο Ευάγγελο Αποστολάκη και τον αρχιτέκτονα της ΒΕΤΑ PLAN, Πέτρο Ταβανιώτη, που σχεδίασε το Μουσείο. Ο επιμένων πάντως νικά και ο κ. Παπαγρηγοράκης φαίνεται ότι θα επιμένει.

Αντί για αρχιτέκτονας, ορθοδοντικός και από εκεί…αρχαιολόγος

Δεν είναι εύκολο να «παντρεύεις» την Οδοντιατρική με την Αρχαιολογία και να φτάνεις μάλιστα σε τόσο υψηλό επίπεδο, με αθάνατα επιστημονικά επιτεύγματα που ανοίγουν δρόμους και στην επιστήμη και στον πολιτισμό. Όταν όμως οι ικανότητες συνδυάζονται με τη θέληση τότε όλα γίνονται, μέσα από μια πορεία ζωής συναρπαστική, ανάλογη των δημιουργημάτων που προέκυψαν από αυτή.
Ο Μανώλης Παπαγρηγοράκης θέλησε να σπουδάσει αρχιτεκτονική με ιστορία, αλλά για διάφορους λόγους δεν του βγήκε. Αρχικά εισήχθη στην Οδοντιατρική, την οποία και τελείωσε. Στη συνέχεια εισήχθη στην Ιατρική, την οποία τελείωσε και αυτή. Ακολούθως ετοιμαζόταν για αλλαγή πλεύσης, που θα εκπλήρωνε τον πόθο του, με σπουδές στην Αρχιτεκτονική. Αυτό, ωστόσο, δεν έγινε. «Ικανοποίησα όμως αυτή την επιθυμία μου με τον αντιπρύτανη καθηγητή Μιχάλη Δερμιτζάκη που φτιάξαμε μαζύ με τον καθηγητή Γεώργιο Παναγιάρη το Μεταπτυχιακό Τμήμα Μουσειολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ήταν το πρώτο Διατμηματικό Μεταπτυχιακό της Ελλάδος. Και εκεί εκλέχτηκα διευθυντής και δίδασκα το μάθημα της εξέλιξης του ανθρώπου για 10 χρόνια περίπου, μέχρι την ημέρα που παρουσίασα τη Μύρτιδα στο Μουσείο Ακροπόλεως».

Η Μύρτις
-έχει υπάρξει «Φίλη της Χιλιετίας» από τον ΟΗΕ
-έχει γίνει γραμματόσημο από τα ΕΛΤΑ
-έχει γίνει συλλεκτικό νόμισμα από την Τράπεζα της Ελλάδος
– έχει ενταχθεί στα σχολικά εγχειρίδια της Αυστραλίας (ήδη από το 2012) και της Ελλάδας (από το 2022)
-έχει γίνει πρωταγωνίστρια σε animation στη μάχη κατά του Covid-19
-έχει γίνει θεατρικό έργο για μαθητές δημοτικού σχολείου στo Tianfu No.7 High School, στην Chengdu της Κίνας
-έχει αποτελέσει έμπνευση για καλλιτέχνες και συγγραφείς
-έχει γίνει αντικείμενο διαφόρων εκθέσεων

Aντί επιλόγου
Δεν είναι μόνο το μέγεθος των επιστημονικών επιτευγμάτων του Μανώλη Παπαγρηγοράκη που σε κάνουν να αισθάνεσαι σεβασμό και ευγνωμοσύνη απέναντί του. Είναι συνάμα η ανιδιοτέλεια, η ακεραιότητα και το ήθος του –που ενώ σε τέτοιες περιπτώσεις αυτά ακούγονται ως κοινοτοπίες εδώ ισχύουν στο ακέραιο. Στο 13χρονο μέχρι σήμερα συναρπαστικό ταξίδι της Μύρτιδας ο ίδιος δεν θέλησε να εξαργυρώσει (με οποιονδήποτε τρόπο) την αδιαμφισβήτητη επιστημονική επιτυχία αν και οι προτάσεις έπεφταν βροχή. Ο άνθρωπος «τον οποίο οι αρχαιολόγοι θα πρέπει να τον αναγνωρίσουν» κατά τη ρήση του Ακαδημαϊκού καθηγητή κυρίου Μανόλη Κορρέ, «γιατί πήρε αυτά που εκείνοι πετούσαν και τα ανέδειξε…», έχει επιλέξει να είναι προσηλωμένος στην επιστήμη του και δεν λυγίζει ούτε μπροστά στις δυσκολίες, ούτε μπροστά στο φθόνο που συνάντησε – και τον οποίο ο ίδιος δεν θέλει να μιλάει. Περιμένουμε με ανυπομονησία τα επόμενα επιτεύγματά του.