Η πανδημία του νέου κορωνοϊού Covid -19 έχει οδηγήσει παγκοσμίως τους ανθρώπους σε μία σειρά από πένθη εξαιτίας των απωλειών/θανάτων από το νέο ιό. Είναι επακόλουθο από μια σειρά παραγνωρισμένων και παθογενών πενθών που βιώνονται σε ψυχικό, κοινωνικό, σωματικό, οικονομικό επίπεδο λόγω της αποσταθεροποίησης όλων των συστημάτων (οικονομικών, υγειονομικών, κοινωνικών), απώλειας των κοινωνικών επαφών, προσωπικών ελευθεριών, της καθημερινότητάς μας και της ασφάλειάς μας. Πρόκειται στην ουσία για μία συλλογική επιδημιολογική, κοινωνική και ψυχολογική κρίση. Η πανδημία του κορωνοϊού έχει αλλάξει πολλά πράγματα στη ρουτίνα της καθημερινότητάς μας και οι άνθρωποι καλούνται να διαχειριστούν καταστάσεις που δεν είχαν ποτέ φανταστεί. Ενα σημαντικό πρόβλημα που έχει προκύψει, παγκοσμίως, είναι ο τρόπος με τον οποίο τελούνται οι κηδείες. Πλέον, οι περισσότερες τελετές, σε ολόκληρο τον κόσμο, γίνονται με παρουσία μόνο του ιερέα και των πολύ στενών συγγενών του θανόντος. Το πένθος είναι μία ψυχική, φυσιολογική διαδικασία που απαιτεί την ενεργό συμμετοχή του πενθούντα για την ομαλή του προσαρμογή στο γεγονός του θανάτου. Για τη διεργασία του πένθους είναι πολύ σημαντική η έκφραση και το μοίρασμα των συναισθημάτων. Οι, κάθε είδους, καταστάσεις αποτροπής από τη συμμετοχή στις τελετές του πένθους για αγαπημένα πρόσωπα συχνά οδηγεί σε περιπεπλεγμένα πένθη.

* Ο ρόλος των τελετουργιών στη διεργασία του πένθους

Οι τελετές συμβολικά επιτρέπουν την επιβεβαίωση του γεγονότος του θανάτου μέσα στο χρόνο, είναι ένας κοινός συμβολικός τρόπος και τόπος μνημόνευσης, που επιτρέπουν στην αναγνώριση του οριστικού/φυσικού διαχωρισμού από τον νεκρό. Φανταστείτε κάποιον που θεωρείται αγνοούμενος. Τα σημαντικά του πρόσωπα ίσως ακόμα περιμένουν, ελπίζουν σε ένα θαύμα, διότι δεν μπήκαν στη διαδικασία του νεκρού σώματος. Η τελετή της κηδείας είναι ένα σύμβολο πένθους και συμβολίζει την έναρξή του. Το φέρετρο πιστοποιεί στους πενθούντες ότι το αγαπημένο πρόσωπο είναι νεκρό. Οι συμβολισμοί των τελετών βοηθούν στην αποδοχή του μη αναστρέψιμου του θανάτου του εκλιπόντα/ νεκρού.

Η κηδεία είναι μια ξεχωριστή τελετή που γίνεται για το άτομο που έχει πεθάνει. Είναι μια ευκαιρία να αποχαιρετήσουμε και να δούμε για τελευταία φορά το αγαπημένο μας πρόσωπο. Στην κηδεία μαζευόμαστε όλοι μαζί, φίλοι, γνωστοί και συγγενείς, θυμόμαστε στιγμές που περάσαμε με το άτομο που πέθανε, συνειδητοποιούμε πόσο βαθιά το αγαπάμε, πόσο θα μας λείψει. Στην πραγματικότητα όμως πραγματοποιούνται για αυτούς που μένουν πίσω, όχι για αυτόν που έφυγε…

Μέσα από τη βίωση μιας κηδείας, μας δίνεται η ευκαιρία να πούμε το τελευταίο αντίο, το σ’ αγαπώ, το συγγνώμη στον νεκρό, πράγματα που θέλουμε να πούμε και δεν προλάβαμε. Στην Ελλάδα μας, στην αρχή πηγαίνουμε στην εκκλησία προκειμένου να τελεσθεί η νεκρώσιμος ακολουθία, όπου ο ιερέας διαβάζει κάποιες ευχές για το νεκρό και ψέλνει κάποιους ύμνους. Στη συνέχεια πηγαίνουμε στο νεκροταφείο προκειμένου να θάψουμε τον νεκρό.

Ας επανέλθουμε στο «Τελευταία αντίο» στην περίοδο του Covid-19. Δεν είναι ποτέ καλή στιγμή να αποχαιρετήσεις κάποιο αγαπημένο σου πρόσωπο. Κατά τη διάρκεια όμως της πανδημίας, τα δύσκολα του πένθους και ο «τελευταίος ασπασμός και το τελευταίο αντίο» (που στα θύματα του Covid-19 δεν θα δοθεί ποτέ) βαραίνουν ακόμα περισσότερο τη Θλίψη, το Θυμό, τα Αμέτρητα Γιατί, τον Συσσωρευμένο Πόνο…

Βέβαια έχουν συμβεί και σε περιπτώσεις που κάποιος είναι στο εξωτερικό και δεν μπορεί να παραστεί στην κηδεία ή να είναι ασθενής… Μόνο που ο Covid-19 είναι πολύ πιο ανάλγητος, πολύ πιο σκληρός. Γιατί στον καιρό της πανδημίας είσαι μια ανάσα κοντά και δεν μπορείς να αποχαιρετήσεις, θέλεις και μπορείς να είσαι και δεν επιτρέπεται!

Σε αντιδιαστολή βέβαια, όταν περάσουν τα χρόνια, ο αποκλεισμός από τον επίσημο τελευταίο αποχαιρετισμό αναπτύσσεται μέσα μας ένας μηχανισμός άμυνας, λέγοντας στον εαυτό μας: «Καλύτερα που ήλθαν έτσι τα πράγματα» ή «Μου φαίνεται αδιανόητη η κηδεία σαν ιδέα, με το φέρετρο, με το χώμα, με το άψυχο σώμα. Θα τον θυμάμαι στα καλύτερά του, διατηρώ τις αναμνήσεις κοιτάζοντας φωτογραφίες και κρατώ από το παρελθόν αυτά που έδωσε χαρά». Όλα αυτά βέβαια είναι χειρισμοί της λογικής, του συνειδητού μας μέρους.

Γιατί όταν οι άμυνες υποχωρούν, σε μια εκ βαθέων συζήτηση με τον εαυτό μας, εντελώς αναπάντεχα ίσως μπορεί να δακρύζουμε εσωτερικά ή εξωτερικά, ένας λυγμός να μας κόβει την ανάσα και σκεφτόμαστε ότι δεν τον έκλαψα αρκετά, ο πόνος ζει μέσα μας, ζει πνιγμένος και ταμπουρωμένος, διότι δεν δώσαμε χώρο και χρόνο γι’ αυτήν την τόσο σημαντική διαδικασία, την έκφραση των δύσκολων συναισθημάτων, όπου βοηθούν και οι τελετουργίες σε κάθε θρησκεία.

* Σημαντική η διατήρηση της σύνδεσης με τον ασθενή

Ας ξεκινήσουμε από το νοσοκομείο όπου νοσηλεύεται ένα αγαπημένο και σημαντικό πρόσωπο από τον ιό, μετά από μια πολυήμερη νοσηλεία στο νοσοκομείο αναφοράς, χωρίς βέβαια επισκεπτήριο. «Ξέρεις τι σημαίνει να μην μπορείς ούτε να είσαι έξω από το νοσοκομείο να ρωτήσεις τι κάνει; Να τον δεις έστω φευγαλέα!!! Να ανταλλάξετε ματιές. Να του δηλώσεις την παρουσία σου, να του πιάσεις το χέρι και να του πεις λόγια παρηγορητικά». Δεν υπάρχει η δυνατότητα της διά ζώσης επικοινωνίας, αλληλεπίδρασης και επαφής. Το τελευταίο διά ζώσης αντίο, η διαδικασία του αποχαιρετισμού… Πόσο βοηθά στην προσαρμογή της απώλειας αλλά στην εποχή μας Απαγορεύεται! Κατά τη διάρκεια της εξαιρετικά δύσκολης περιόδου του νέου κορωνοϊού που επιφέρει την αναγκαστική απομόνωση του ασθενούς από τα κοντινά, αγαπημένα του πρόσωπα, είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος της οικογένειας στην καθημερινή επικοινωνία/υποστήριξή της στον ασθενή μέσω τηλεφώνου/διαδικτύου. Επίσης, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και ο πολύτιμος διαμεσολαβητικός ρόλος του προσωπικού υγείας.

Ο ρόλος των ιατρών/νοσηλευτών, θα πρέπει να εντάσσει την ψυχική μέριμνα και φροντίδα ώστε να λειτουργήσουν διαμεσολαβητικά, ως γέφυρα επικοινωνίας μεταξύ του βαριά άρρωστου ασθενούς (μεταφέροντας λόγια αγάπης, ευχές, σκέψεις) από την οικογένειά του ή μέσω κινητού, τάμπλετ, βίντεοκλήση κ.ά. Πολύ δύσκολος και επιφορτισμένος και αυτός ο ρόλος για το προσωπικό υγείας αλλά η ψυχική υγεία του ασθενή έχει τον κύριο λόγο στη διαδικασία της επιτυχούς ίασης. Θα λειτουργήσει παρηγορητικά στον ασθενή, επουλωτικά και ως γέφυρα επικοινωνίας και σύνδεσης με την οικογένειά του και στη διεργασία του πένθους, όπως και στο νοσηλευτικό προσωπικό που καθημερινά καλείται να αντιμετωπίσει τα δικά του πένθη. Πεθαίνει τελικά μόνος ο ασθενής στο νοσοκομείο, αβάστακτο το φορτίο για την οικογένεια και αρχίζουν τα τυπικά πρωτόκολλα. Ύστερα οι καθιερωμένες διαδικασίες, αυτή τη φορά διεκπεραιωτικές και απόκοσμες ταυτόχρονα: η απευθείας μεταφορά του φέρετρου από το νοσοκομείο στο νεκροταφείο, οι άνθρωποι από το γραφείο κηδειών ντυμένοι όχι στα μαύρα αλλά με ολόλευκες στολές που θυμίζουν σινεμά βιολογικού τρόμου, η δήθεν κηδεία -μετά βίας λίγα λεπτά- φυσικά έξω από την εκκλησία, οι τρεις όλοι και όλοι παριστάμενοι από τον στενότατο οικογενειακό κύκλο, φυσικά με μάσκες, γάντια και σε ασφαλή απόσταση ο ένας από τον άλλο (απαρηγόρητοι οι υπόλοιποι συγγενείς που είναι «αποκλεισμένοι»). Ο «τελευταίος ασπασμός» δεν θα λάβει χώρα ποτέ. «Έχουμε μεγάλο θυμό, νεύρα. Φέρνουμε στο νου εικόνες από άλλες κηδείες αγαπημένων μας προσώπων π.χ. του παππού μας», αναπολούν και εκφράζουν τα άτομα που βιώνουν μια τέτοια κατάσταση. Θα ακολουθήσει η εκνευριστική αλλά αναπόφευκτη αναλγησία δημοσίων υπηρεσιών, ασφαλιστικών ταμείων, τραπεζών κ.ο.κ. για τα «διαδικαστικά» στην εποχή της καταναγκαστικής απομόνωσης. Οι ασθένειες δεν έχουν «προσωπικότητες». Αν, όμως, είχαν, ο SARS-CoV-2 θα ήταν αδιαμφισβήτητα ο «εξουσιαστής». Ακόμα και αν δεν σε σκοτώσει, αποκτά εξουσία πάνω στη ζωή σου με ένα σωρό διαφορετικούς τρόπους πρωτοκόλλων & απαγορεύσεων….

Οι συγγενείς των θανόντων ζητούν από τους φίλους τους να μην παραστούν στις τελετές για το καλό όλων. Τα μέτρα αυτά υιοθετούνται προκειμένου να προστατεύονται οι άνθρωποι που υπό άλλες συνθήκες θα μετέβαιναν σε μια κηδεία. Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, όταν έρθει εν μέσω πανδημίας, επιβαρύνει ακόμα περισσότερο το πένθος και την απώλεια του αγαπημένου. Και κυρίως δεν επιτρέπουν τα παιδιά και περισσότερο τη θλίψη της οικογένειας η οποία δεν μπορεί να μοιραστεί με τους ηλικιωμένους τη θλίψη τους. Να είναι παρών. Ήδη εκατοντάδες κοιμητήρια σε όλο τον κόσμο έχουν ανακοινώσει πως σταματούν την τέλεση κηδειών με κόσμο. Αν μια κοινωνία είναι ατομοκεντρική ή συλλογική, παίζει σημαντικό ρόλο. Η τάση για συμμόρφωση είναι μικρότερη στις κουλτούρες που δίνουν έμφαση στην ατομικότητα παρά σε εκείνες που δίνουν έμφαση στο σύνολο.

Στην Ελλάδα ευτυχώς από τη γέννησή μας ήδη, εντασσόμαστε σε ισχυρές οικογενειακές ομάδες, το γνωστό «σόι», πολυάριθμες οικογένειες από αδέρφια, γαμπρούς, νύφες, ανίψια, θείες, θείους, ξαδέλφια, συμπεθέρια, με ισχυρούς συναισθηματικούς δεσμούς. Και πράγματι είναι δύσκολη απόφαση διότι όταν μια οικογένεια χάσει έναν δικό της άνθρωπο, τότε καλείται να αποφασίσει σε ποιους συγγενείς θα επιτρέψει να παραστούν στην κηδεία και σε ποιους όχι, χωρίς ασπασμούς και αγκαλιές στο τέλος.

* Η Διαχείριση για κηδείες και μνημόσυνα εξ αποστάσεως λόγω πανδημίας

Οι οικογένειες που ζουν διάσπαρτες σε διάφορα μέρη του κόσμου δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν για διάφορες τελετές, όπως κηδείες και μνημόσυνα σε φυσιολογικές περιόδους πόσο μάλλον την εποχή του κορωνοϊού. Τα χέρια τους λύνουν οι εξ αποστάσεως τελετές, αφού άλλη λύση δυστυχώς δεν υπάρχει. Πρέπει να μείνουμε σπίτι μας για να μην έχουμε κι εμείς την τύχη του θανόντα, όσο ωμό και σκληρό κι αν ακούγεται αυτό.

Αν αυτές τις μέρες χάσουμε ένα αγαπημένο μας πρόσωπο έχουμε δύο λόγους να θρηνούμε: Ο ένας είναι η απώλεια αυτή καθεαυτή και ο άλλος επειδή δεν μπορούμε να τον κλάψουμε, να τον «φροντίσουμε», να παραστούμε σε μια φυσιολογική κηδεία και να τον/την αποχαιρετήσουμε όπως του αρμόζει. Οι άνθρωποι έχουμε μάθει στις όμορφες αλλά και στις δύσκολες στιγμές μας να γινόμαστε ένα. Ήταν εξαιρετικά συγκινητικό το τελευταίο αντίο μέσω τηλεφώνου που είπαν πατέρας και κόρη που χτυπήθηκαν από τον κορωνοϊό. Νοσηλεύονταν στο ίδιο νοσοκομείο στην Αμερική και υπέκυψαν με διαφορά λίγων ημερών. Η φράση που συγκλονίζει… «θα συναντηθούμε στον ουρανό».

Τι κάνουμε όταν δεν μπορούμε να κηδέψουμε ή να κάνουμε μνημόσυνο σε κάποιον με τον τρόπο που ξέρουμε λόγω κορωνοϊού:

* Οι εκκλησίες θα μπορούσαν να βγάλουν στον εξωτερικό χώρο αρκετές καρέκλες, ενθαρρύνοντας με τον τρόπο αυτό την κοινωνική αποστασιοποίηση, όσο επιτρέπει και ο καιρός.

* Όσοι πενθούν μπορούν να παρακολουθήσουν την τελετή από τα οχήματά τους χωρίς να βγουν έξω.

* Όσοι δεν μπορούν να παραστούν, μπορούν να κάνουν το δικό τους μικρό τελετουργικό την ίδια μέρα/ώρα στη μνήμη του θανόντος όπου κι αν βρίσκονται υπό τη μορφή μιας πρόποσης ή μιας προσευχής.

* Όσοι επιθυμούν να παραστούν, αλλά δεν είναι εφικτό μπορούν να παρακολουθήσουν διαδικτυακά. Όσο απίστευτο και αν σας φαίνεται κάποια γραφεία τελετών προσφέρουν αυτή την υπηρεσία μέσω live streaming επιτρέποντας σε όσους δεν μπορούν να έρθουν, να συμμετέχουν στο πένθος.

Παρακολουθούν live τη νεκρώσιμη ακολουθία μέσω προγράμματος εξ αποστάσεως. Κατάνυξη και φοβερή συγκίνηση. Σε μια κανονική κηδεία μπορεί πολλοί άνθρωποι να βρίσκονται και λόγω υποχρέωσης, ενώ όσοι είσαστε εκεί μπροστά στις οθόνες σας, είστε άνθρωποι που πραγματικά τον/την είχατε αγαπήσει. Ή την τελετή την ακούνε από το κινητό. Στην τελετή μπορείς να συμπεριλάβεις κι εκείνους που δεν μπορούν να είναι παρόντες και δεν έχουν σύνδεση στο διαδίκτυο όπως είναι οι πιο μεγάλοι άνθρωποι, βιντεοσκοπώντας την τελετή και στέλνοντάς τους τη σε ένα dvd, για παράδειγμα. Παρακολουθώντας το θα νιώσουν σαν να ήταν κοντά.

* Στο ηλεκτρονικό βιβλίο μνήμης που μπορεί να αναρτηθεί σε ένα κοινωνικό δίκτυο όπου αναγράφουμε λίγα λόγια για τον αποθανόντα. Φυσικά οι συμμετέχοντες μπορούν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Αν το επιθυμούν μπορούν να αναφέρουν για παράδειγμα τον τρόπο με τον οποίο γνωρίστηκαν με τον θανόντα ή για μια όμορφη ανάμνηση που έχουν από εκείνον ή για ένα σημαντικό μάθημα/μήνυμα ζωής που τους δίδαξε.

* Μπορείς επίσης μέσω e-mail ή μέσω των κοινωνικών μέσων δικτύωσης να μοιραστείς με αγαπημένους φίλους και συγγενείς εκτός από φωτογραφίες, τραγούδια αγαπημένα του, αναμνήσεις ή διάφορες ιστορίες που αφορούν το άτομο που έφυγε από τη ζωή. Δεν μπόρεσαν να έρθουν όλοι στην κηδεία ή το μνημόσυνο, μπορούν όμως έτσι να συμμετέχουν νοερά αλλά ενεργά.

* Τα παιδιά μπορούν να κατασκευάσουν από ένα οποιοδήποτε κουτί «το κουτί των αναμνήσεων» όπου εναποθέτουν αγαπημένα αντικείμενα, αγαπημένες φωτογραφίες ή ένα γράμμα αγάπης, έκφρασης συναισθημάτων για το σημαντικό άτομο που πέθανε… Παρακολουθούν live τη νεκρώσιμη ακολουθία μέσω προγράμματος εξ αποστάσεως.

Τι μπορείτε να κάνετε αργότερα:

* Μπορείς να επισκεφθείς τον τάφο αργότερα εναποθέτοντας λουλούδια.

* Με την ύφεση της πανδημίας ιδανικά η οργάνωση μίας αναμνηστικής τελετής ανοιχτή για το κοινό θα μπορούσε να υλοποιηθεί για το αγαπημένο πρόσωπο (σε προσωπικό χώρο του εκλιπόντα, νεκροταφείο, σε έναν κοινωνικό χώρο με ένα γεύμα ή καφέ).

* Μπορείτε να φυτέψετε με τα αγαπημένα σας άτομα ένα λουλούδι ή ένα δέντρο στην αυλή σας στη μνήμη του θανόντος. Το ότι θα το κάνετε όλοι μαζί έχει συμβολική αξία. Είναι μια ευκαιρία ειδικά αν υπάρχουν παιδιά στην οικογένεια να μοιραστείτε αναμνήσεις και να τον/την αποχαιρετήσετε με το δικό σας τρόπο.

* Τα παιδιά μπορούν να φτιάξουν μια ζωγραφιά, να γράψουν ένα γράμμα ή να δημιουργήσουν κάτι που θα προστεθεί στο χώρο που θα του αφιερώσετε. Οι συμβολικές τελετές βοηθούν ενήλικες και παιδιά/έφηβοι (σύμφωνα πάντα και με την αναπτυξιακή και συναισθηματική ετοιμότητά τους) να ακολουθήσουν, να μνημονεύσουν, να αναγνωρίσουν το θάνατο, να εκφράσουν τη θλίψη τους, να πενθήσουν.

Σε περίπτωση θανάτου αγαπημένου προσώπου, στα παιδιά/έφηβους θα ήταν καλό να εξηγήσουμε με απλά λόγια, ότι ο κρατικός μηχανισμός για να προστατεύσει τους πολίτες από τον νέο κορωνοϊό περιορίζει ή σε κάποιες χώρες απαγορεύει την συμμετοχή της οικογένειας/φίλων στις τελετές/κηδεία κάτι που ισχύει για όλες τις οικογένειες που πενθούν.

* Με εικονική παρουσίαση φωτογραφιών από κάθε ηλικιακή ομάδα ή σημαντικές στιγμές. Σε μια εποχή που αποθηκεύουμε τις φωτογραφίες μας στα κινητά και στα laptop είναι μια καλή ιδέα να φτιάξεις ένα slideshow με αγαπημένες φωτογραφίες του αποθανόντος – σαν λεύκωμα-αφιέρωμα – και να το στείλεις στους απόντες συγγενείς και φίλους.

Ό,τι και αν κάνετε θυμηθείτε ότι δεν χρειάζεται να είναι τέλειο. Το πένθος και οι αναμνήσεις δεν διαρκούν λίγο. Υπάρχουν και πάντα θα υπάρχουν. Η ζωή συνεχίζεται. Κι αυτό θα περάσει! Μην ξεχνάμε! Μπορεί ο κορωνοϊός να στέκεται εμπόδιο ακόμα και στον τρόπο που θέλουμε να αποχαιρετήσουμε τους αγαπημένους μας, ακόμα κι έτσι όμως υπάρχουν λύσεις. Ας ευχηθούμε η πανδημία του νέου κορωνοϊού Covid – 19 να μας οδηγήσει σε προβληματισμό και επαναπροσδιορισμό της αντίληψης, της θέσης μας και των αξιών για τη ζωή, γιατί η ζωή εμπεριέχει και τον θάνατο. Ο θάνατος έγινε το ταμπού της εποχής μας, οι περισσότεροι στέκονται αμήχανα μπροστά στο άκουσμά του και δεν υπάρχουν πλέον οι συλλογικές κοινωνικές αναπαραστάσεις να τον περιβάλλουν, να του δώσουν νόημα και εν τέλει να απαλύνουν τον πόνο του. Ο άνθρωπος στέκεται μόνος και απογυμνωμένος μπροστά του, ψάχνοντας να βρει τις εσωτερικές ορατές ή αόρατες συνδέσεις για να νοηματοδοτήσει την απώλεια, υφαίνοντας νέες κατασκευές…

** Η Σοφία Χατζηνικολάου είναι Διδάκτωρ Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας, Επικεφαλής Κοινωνικού Πανεπιστημίου Ε.Π.

Πηγή: https://koinonikopanep.com/