Εντύπωση μεγάλη προκαλεί η πληθώρα των αρχαίων κειμένων που σχετίζεται με την ελληνική παιδεία στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, καθώς και οι πολύπλευρες πληροφορίες που μας παρέχονται για τα σχολεία, τους διδάσκοντες και τους διδασκόμενους, τις συνθήκες, τους νόμους, τις συνήθειες και τις τάσεις που διαμορφώνονται γύρω από το σχολείο ως πολιτειακό θεσμό μεταξύ της Αρχαϊκής και του τέλους της Κλασικής περιόδου. Οι περισσότερες πληροφορίες αφορούν την Αθήνα, ωστόσο, δεν είναι λίγες οι λεπτομερείς πληροφορίες για άλλες πόλεις – κράτη του ελλαδικού χώρου, των αποικιών και των νησιών. Είναι πάντα εντυπωσιακή για εμάς τους σύγχρονους ανθρώπους η ποικιλία στα γνωστικά αντικείμενα, σε σχολεία και σε σχολές, σε διδασκαλεία και σε κέντρα ανώτερης παιδείας σε όλο το φάσμα της αρχαιότητας των Ελλήνων εφόσον έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε ότι τα πάντα επινοήθηκαν πρόσφατα και ότι οι εκπαιδευτικές καινοτομίες και συνήθειες αφορούν αποκλειστικά τη νεότερη εποχή. Οι Ελληνες έδιναν μεγάλο βάρος στην ατομική και στη συλλογική εκπαίδευση στα γράμματα, στις τέχνες, στους αριθμούς και στην ευρύτερη διανόηση, ενώ η Αθήνα υπήρξε πρωτοπόρος στον αλφαβητισμό της μεγάλης πλειονότητας των κατοίκων της, πολιτών και μη, ελεύθερων και δούλων.

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία στηρίχτηκε, πράγματι, στον αλφαβητισμό και στη δυνατότητα ανάγνωσης και γραφής με διατάγματα, αποφάσεις, ψηφοφορίες, εξαγγελίες και αγγελίες γραπτές και αναρτούμενες σε δημόσιους χώρους, προϋποθέτοντας την ικανότητα ενεργούς συμμετοχής στο αποκλειστικά δημόσιο και έντονα φιλολαϊκό έργο της.

Στην Αθήνα οι αγράμματοι θεωρούνταν περίγελως και από τα κατώτερα έως τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα όφειλαν να διαθέτουν γνώσεις γραμματικής, πολλές ή λίγες. Είναι τέτοιο το επίπεδο μόρφωσης ώστε κατά τη διάρκεια των θεατρικών αγώνων της Αθήνας στους θεατές χορηγούνταν τα κείμενα των έργων για την καλύτερη παρακολούθησή τους, όντας το θέατρο προορισμένο για όλους και όχι για κάποιο περιορισμένο και εγγράμματο κοινό. Η διαδικασία της μόρφωσης, όπως την γνωρίζουμε από τα αρχαία κείμενα, στηρίζεται κρατικά ήδη από πολύ νωρίς, με τους Νόμους του Σόλωνα τον 6ο αιώνα π.Χ. να ορίζουν το νομοθετικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η παιδεία κυμαινόταν στην πόλη της Παλλάδας.

Ας περιγράψουμε όμως τώρα στις επόμενες αράδες την αθηναϊκή παιδεία από τις πρωιμότερες έως τις μεγαλύτερες ηλικίες των νέων.

Οπως και στη Σπάρτη έτσι και στην Αθήνα η ηλικία κατά την οποία τα παιδιά ξεκινούσαν στα πρώτα στάδια της παιδείας ήταν το έβδομο έτος. Παρά τις παραινέσεις στοχαστών, όπως του Πλάτωνα, ότι τα γράμματα δεν πρέπει να διδάσκονται πριν τα επτά χρόνια, σε πολλές οικογένειες η διαδικασία μπορούσε να αρχίζει αρκετά νωρίτερα στο σπίτι, είτε από τον πατέρα, είτε από κάποιον παιδαγωγό κάνοντας μια απλή εισαγωγή με κάποια πρώτη προσέγγιση στην απομνημόνευση του αλφαβήτου, ίσως και με κάποιες απόπειρες διδασκαλίας της γραφής. Από τα επτά έτη τα παιδιά άρχιζαν να παρακολουθούν οργανωμένα μαθήματα σε διαφορετικά είδη σχολείων, όπως στο σχολείο του Γραμματοδιδάσκαλου, του Κιθαριστή, του Παιδοτρίβη και ενίοτε του Ζωγράφου. Αυτά τα σχολεία αφορούσαν στα διαφορετικά βασικά γνωσιακά αντικείμενα, δηλαδή της ανάγνωσης, της γραφής, της απομνημόνευσης, της μουσικής και όρχησης, της γυμναστικής και της ζωγραφικής. Δεν είναι ξεκάθαρο κατά πόσο όλα αυτά τα πρώτα γνωσιακά αντικείμενα διδάσκονταν ταυτόχρονα ή διαδοχικά ανά ηλικία αλλά σύμφωνα με τις απόψεις κάποιων αρχαίων μεγάλων διδασκάλων, όπως του Αριστοτέλη, τα παιδιά δεν θα έπρεπε να τα συνδυάζουν παράλληλα, ειδικά με τη γυμναστική, διότι θα ήταν προτιμότερο η πνευματική και η σωματική προσπάθεια να μην αλληλοκαλύπτονται. Είναι γεγονός, πάντως, το ότι οι φτωχότερες οικογένειες εκ των πραγμάτων δεν θα ήταν σε θέση να διαθέσουν αρκετά χρήματα για την πληρωμή πολλών και διαφορετικών δασκάλων ταυτόχρονα.

Ο παιδαγωγός, ένα είδος συνοδού με κάποιες γραμματειακές γνώσεις, ήταν υπεύθυνος για τη διαγωγή των παιδιών, τα επέβλεπε και τα επιτηρούσε κατά τη διάρκεια της ημέρας και τα συνόδευε στο σχολείο. Ηταν με τον παιδαγωγό που τα πρώτα ίχνη παιδείας γίνονταν γνωστά στα παιδιά, πριν καν αυτά γίνουν μαθητές ενώ με την ένταξή τους στις σχολικές αίθουσες ο ρόλος του περιορίζεται στην επιστασία της συμπεριφοράς τους. Μεγάλης σημασίας ο ρόλος του παιδαγωγού, εντούτοις, με υποχρέωση τη διδασκαλία της ίδιας της αγωγής, πριν από την παιδεία.

Ο γραμματοδιδάσκαλος λαμβάνει τη σκυτάλη της διαπαιδαγώγησης των παιδιών από τον παιδαγωγό και πλέον στα χέρια του θα διαπλασθεί η απτή διδασκαλία των γραμμάτων, με πρώτη την ανάγνωση και τη γραφή. Επίπονη διαδικασία αυτή για τους αρχαίους αθηναιόπαιδες εφόσον στην κλασική περίοδο δεν υπήρχε μικρογράμματος γραφή, ούτε καν σημεία στίξης, αντιμετωπίζοντας κείμενα που θα έμοιαζαν με άκοπη μάζα γραμμάτων ή με πυκνογραμμένα πλαίσια στα οποία ως πρώτη υποχρέωση οι μαθητές θα έπρεπε να μάθουν να ξεχωρίζουν τα γράμματα, τις λέξεις, τις προτάσεις και τις περιόδους. Το αλφάβητο διδασκόταν απομνημονευτικά από το Α έως το Ω και αντιστρόφως, όπως επίσης και ανά ζεύγη φωνηέντων και συμφώνων. Η απομνημόνευση ποιημάτων, ύμνων και μεγάλων χωρίων από τον Ομηρο, ολοκλήρωνε την προφορική διδασκαλία και η παιδεία των γραμμάτων συνεχιζόταν με τη γραφή, τη σύνθεση κειμένων πεζών και ποιημάτων. Πολύ ενδιαφέρον είναι το μάθημα της σύνθεσης επιστολών, εν είδει έκθεσης, κατά το οποίο οι μαθητές έπρεπε να δημιουργούν φανταστική αλληλογραφία μεταξύ διάσημων προσωπικοτήτων. Εχοντας σωθεί πολυάριθμες τέτοιες ψευδοεπιστολές, κυρίως σε σπαράγματα παπύρων από την ελληνιστική και ρωμαϊκή Αίγυπτο, μαθαίνουμε ότι οι μαθητές προκειμένου να είναι ικανοί να κάνουν αυτές τις συνθέσεις όφειλαν προηγουμένως να διαθέτουν καλή γνώση της Ιστορίας και των βίων των σπουδαιότερων πρωταγωνιστών του παρελθόντος.

Τα σχολεία ήταν δημόσια αλλά και ιδιωτικά ενώ στις ιδιαίτερα πλούσιες οικογένειες παραδίδονταν και ιδιωτικά μαθήματα κατ’ οίκον. Προτιμούνταν τα δημόσια σχολεία λόγω της επικοινωνίας με τα άλλα παιδιά και της διάδρασης εκτός σπιτιού, χαρακτηριστικό που ευνοείτο ιδιαίτερα στην αρχαία Αθήνα. Δεν έχουν εντοπιστεί στην Αθήνα εγκαταστάσεις αρχαίων σχολείων για τη διδασκαλία των πρώτων γραμμάτων, ωστόσο σε αυτά μαθήτευε μεγάλος αριθμός παιδιών, σύμφωνα με αναφορές στην αρχαία γραμματεία του ευρύτερου ελληνικού κόσμου. Δεν είναι επιβεβαιωμένη η διδασκαλία στο ύπαιθρο και σε ανοιχτούς χώρους της πόλης. Γραπτές αναφορές για την ύπαρξη σχολείων γίνονται για κάθε γωνιά του ελλαδικού χώρου, σε κάθε επαρχία, ακόμα και σε ασήμαντα χωριά, κάτι που επιβεβαιώνει την ευρύτατη δημόσια παιδεία στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους. Καθημερινά σύνεργα του μαθητή ήταν ο πίναξ, όπου επάνω στην επιφάνεια από κερί χάραζε με τον στύλο τα κείμενα και ξαναπλάθοντας το κερί για την εξασφάλιση της νέας «σελίδας» του ατομικού πίνακα. Πίνακες με πολλαπλές επιφάνειες επίσης ήταν χρήσιμοι για την εξοικονόμηση χρόνου και χώρου κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας. Σε ανώτερες εκπαιδευτικές βαθμίδες γινόταν χρήση τεμαχίων παπύρων και μελάνης για την καταγραφή μεγαλύτερων σε μήκος κειμένων.

Το σχολείο του κιθαρωδού αφορούσε στη μουσική και στην όρχηση και θεωρούνταν εκ των ων ουκ άνευ. Η μουσική, το χορικό μέλος, ο χορός και η αρμονία αποτελούσαν βασική παιδεία που έπρεπε να διδαχθεί ήδη στις νεότερες ηλικίες των παιδιών. Στη Σπάρτη η στρατιωτική εκπαίδευση ξεκινούσε με τον χορό και την αρμονία έτσι ώστε ο μελλοντικός οπλίτης να είναι σε θέση να μάθει να κινείται με ευλυγισία στο πεδίο της μάχης. Το μάθημα της αρμονίας προσέφερε στα παιδιά τη δυνατότητα αναγνώρισης του καλαίσθητου από τον κακαίσθητο ήχο, ενώ προσέφερε επίσης την ευαισθητοποίηση της ακοής, των αισθήσεων και συνεπώς της εγκεφαλικής εγρήγορσης. Η κιθάρα ήταν το μουσικό όργανο που διδασκόταν στα σχολεία και θα πρέπει να υπήρχαν αρκετές σε κάθε τάξη για να τις χρησιμοποιούν όλα τα παιδιά κατά τη διάρκεια του μαθήματος, όπως και τα απαραίτητα εγχειρίδια μουσικής. Η αξιολόγηση και η χρήση του ήχου ακόνιζε τη νοητική αντίληψη και την έννοια της διάκρισης μεταξύ των χρονικών σχέσεων που όριζαν ένα μουσικό κομμάτι εκπαιδεύοντας ισορροπημένους πολίτες.

Το σχολείο του ζωγράφου, όπως αναφέρεται από τον Αριστοτέλη και άλλους, αφορούσε στην τέχνη του γράφειν, δηλαδή της ζωγραφικής τέχνης η οποία εφόσον επεκτεινόταν και στην αγγειογραφία συμπεριλάμβανε έως ένα βαθμό και την τέχνη της όπτησης των αγγείων εφόσον η ζωγραφική στα αγγεία ολοκληρωνόταν εν μέρει με το ψήσιμό τους στους κεραμεικούς κλιβάνους. Σπάνιο ως μάθημα αλλά όχι ανύπαρκτο, η ζωγραφική διδασκόταν σε όσα παιδιά παρουσίαζαν έφεση στις απεικονιστικές τέχνες, αν και χωρίς τέτοια έφεση η ζωγραφική ως μάθημα διδάσκει τη σοφή διάταξη των επιφανειών, την κατάλληλη επιλογή των χρωμάτων, θρέφει τη διάθεση έκφρασης και μαθαίνει αισθητική, όπως ο χορός, η μουσική και η αρμονία. Είναι μάθημα καθαρά παρατήρησης και λιγότερο καλλιτεχνίας.

Ο παιδοτρίβης ή γυμναστής φρόντιζε τη σωματική υγεία και υγιή διάπλαση των παιδιών. Το μάθημα γινόταν στο γυμναστήριο όπου λάμβανε χώρα η εκμάθηση της πάλης, στοιχείο που προετοίμαζε τον μελλοντικό οπλίτη στις πολεμικές δεξιότητες και στη σωματική εκπαίδευση της λελογισμένης καταπόνησης. Το τρέξιμο, ο «δρόμος», η ρήψη ακοντίου, το άλμα, η σφαιροβολία, η δισκοβολία, η τόξευση συνδύαζαν την εκπαίδευση στη σωστή και έγκαιρη αντίδραση των αντανακλαστικών στον καθημερινό βίο και στον πόλεμο. Στη Σπάρτη η εκγύμναση είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στις «αγέλες» προς εκπαίδευση, όπως και στην εκμάθηση της ανάγνωσης και της γραφής, με τη συμμετοχή από κοινού αγοριών και κοριτσιών, εξίσου γυμνών και καλυμμένων με ξύγκι γουρουνιού για την προστασία από το κρύο, τη ζέστη και τα έντομα. Σε αντίθεση με την Αθήνα στη Σπάρτη στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα εντάσσονταν και πρακτικές «ανορθόδοξες», όπως η επιβίωση στην άγρια φύση, οι σκληρές πορείες στα βουνά χωρίς τροφή και νερό, η έντεχνη κλοπή, η δολοφονία ειλώτων στη γειτονική Μεσσηνία με την προσκόμιση κατάλληλων «αποδεικτικών» στοιχείων κατά την επιστροφή στη Σπάρτη. Η μουσική παιδεία στη Σπάρτη δεν είχε την έκταση που είχε στην Αθήνα, ωστόσο διδάσκονταν στοιχεία μουσικής για την προετοιμασία των στρατιωτικών αυλητών, ενώ ο χορός όπως γράψαμε και παραπάνω διδασκόταν ως στρατιωτική εξάσκηση για τη γνώση των κατάλληλων κινήσεων που θα χρησιμοποιούνταν στους στρατιωτικούς σχηματισμούς και στις συρράξεις που ακολουθούσαν. Και στην Αθήνα όμως, ο χορός εκλαμβανόταν επίσης ως εκπαίδευση που αφορούσε τον σχηματισμό της φάλαγγας, τις άμεσες κινήσεις περιστροφής που όφειλαν να γνωρίζουν οι οπλίτες σε κάθε εντολή μετακίνησης, πρόσθιας και εφ’ όπλου, διαγώνιας, απεμπολισμού ή πλάγιου εμβολισμού, υπερκερασμού και κρούσεως εκ των όπισθεν.

Η βασική παιδεία κρατούσε αρκετά χρόνια και συνήθως στα 18 ολοκληρωνόταν. Στα 18 έτη οι Αθηναίοι συμμετείχαν σε μια άλλου είδους εκπαίδευση, την καθαρά πολεμική. Η διαδικασία ξεκινούσε με την καταχώρηση στους καταλόγους των Εφήβων της πόλης με όλα τους τα οικογενειακά στοιχεία τα οποία ελέγχονταν από τα μέλη της ίδιας της Βουλής. Εφόσον μάρτυρες και μητρώα βρίσκονταν σύμφωνα οι κατάλογοι επικυρώνονταν δημοσίως και ακολουθούσε ο Ορκος στο σπήλαιο της Αγλαύρου, στη ΒΑ κλιτύ της Ακρόπολης. Εκεί μοιράζονταν και τα όπλα τους για πρώτη φορά: ασπίδα, δόρυ, ξίφος, περικεφαλαία, θώρακας και περικνημίδες. Μετά τον Ορκο οι Εφηβοι όφειλαν να διατρέξουν την απόσταση μεταξύ της Αθήνας και του Πειραιά και κάποιοι από αυτούς να απαρτίσουν τις νέες φρουρές στον λόφο της Μουνυχίας και στην Ακτή. Κάποιοι άλλοι επιλέγονταν να επανδρώσουν τα φυλάκια των συνόρων μεταξύ της Αττικής και της Βοιωτίας, θεωρούμενη θητεία επικίνδυνη λόγω των καθιερωμένων νυχτερινών καταδρομικών επιθέσεων των αντίστοιχων Θηβαίων Εφήβων. Στο μεταξύ, συνάσσονταν οι πατέρες των νέων Εφήβων στην Αγορά όπου με ψήφο τριών μελών από κάθε φυλή επιλέγονταν οι επίτροποι των Εφήβων, οι λεγόμενοι Σωφρονιστές, άνθρωποι που όφειλαν να επιβλέπουν τους νέους και να τους μαθαίνουν την τέχνη του πολέμου και της σωστής χρήσης των όπλων. Η θητεία, η οποία θεωρείτο επίσης μέρος της ολοκλήρωσης της παιδείας στην Αθήνα, είχε τη διάρκεια της διετίας.

Ηταν στο χέρι του κάθε νέου άντρα να επιλέξει τον βίο του, είτε ακολουθώντας τα χνάρια της οικογένειάς του στο εμπόριο, στις αγροτικές ασχολίες, στον δημόσιο ή φιλοσοφικό βίο και σε κάθε είδους επάγγελμα εκείνης της εποχής. Οσοι πέραν της στρατιωτικής τους θητείας αποφάσιζαν ότι ήταν σε θέση να μορφωθούν περισσότερο παρακολουθούσαν μαθήματα σοφιστών, ρητόρων, μαθηματικών και άλλων ανεξάρτητων ειδικοτήτων. Στις φιλοσοφικές σχολές, οι οποίες δεν ήταν όπως εμείς νομίζουμε σήμερα σχολές καθαρής φιλοσοφίας αλλά είδη πανεπιστημίων στα οποία η φοίτηση μπορούσε να αγγίξει έως και τη δεκαετία ή και παραπάνω (ο Αριστοτέλης φοίτησε στην Ακαδημία του Πλάτωνα επί εικοσαετία) και αφορούσε μια αδιανόητη για τα δικά μας δεδομένα πολυμάθηση με αντικείμενα όπως τη Γεωμετρία, την Αστρονομία, τα ανώτερα Μαθηματικά, τα Φυσικά, τη Ρητορική, τη Φιλολογική, την Ιατρική και πολλά άλλα ακόμη. Οι ιδεολογικές τάσεις της κάθε φιλοσοφικής σχολής διέφεραν αισθητά και οι φοιτητές συχνά μπορούσαν είτε να παραμείνουν στην πρώτη επιλογή τους, είτε να συνδυάσουν διάφορες τάσεις φιλοσοφικής έρευνας. Οι εγκαταστάσεις των φιλοσοφικών σχολών ακολουθούσαν την αντίληψη του Μέτρου αρχιτεκτονικά και δεν διέθεταν ιδιαίτερα μεγέθη ή μνημειακότητα όπως αργότερα συνέβαινε στην αυτοκρατορική Ρώμη. Γνωρίζουμε από τις ανασκαφές της Ακαδημίας Πλάτωνος ότι γύρω από τα κύρια κτίρια που φιλοξενούσαν τις βιβλιοθήκες, τα αρχεία και τις αίθουσες έρευνας, υπήρχαν τα διαμονητήρια των φοιτητών, οι εγκαταστάσεις των λουτρώνων, το γυμναστήριο και κάποια εξοχικού τύπου τεμένη και ιερά. Στην περίπτωση πάντα της Ακαδημίας του Πλάτωνα έτειναν να είναι μικρές «πολιτείες», με ίδιον πολίτευμα, νόμους, οργάνωση και πολιτική ιδεολογία.

Τα σχολεία ως θεσμός του αρχαίου ελληνικού κόσμου αποτελούσαν θεσμό ολκής και ραχοκοκκαλιά του πολιτισμού. Μαζί με τα σχολεία τα βιβλία, η αντιγραφή χειρογράφων και η χρήση τους, η συσσώρευση γνώσης, από τη βασικότερη έως την πολυπλοκότερη, προωθούνταν ως αγαθό των πολλών, του λαού, του Δήμου. Κατά τις περιόδους ειρήνης και οικονομικής ευμάρειας τα σχολεία πλήθυναν και στερεώθηκαν. Κατά τη διάρκεια των εμφυλίων συρράξεων και των εξωτερικών πολέμων χάθηκαν και ατύχησαν. Στο λυκόφως της αστικής δημοκρατίας η Ελληνική Παιδεία άρχισε να πεθαίνει.

*Δρ Σταύρος Οικονομίδης, Adjunct Professor of Greek Archaeology, Arcadia University, Glenside, USA, Διευθυντής της Ελληνοαλβανικής Αρχαιολογικής Αποστολής στο Τριεθνές των Πρεσπών, Demos Fellow, Associate Researcher of the Gennadeion – The Travel Trails Project – Athens, Greece [email protected]