Το παρακάτω άρθρο είναι ένα προύμνειο για τον ηθικό νόμο που παραμένει η βάση της Σωκρατικής φιλοσοφίας και που έχει εκτιμηθεί χιλιάδες χρόνια από όλο τον πολιτισμένο κόσμο και θα συνεχίσει να είναι ένα πνευματικό στερέωμα που πρέπει να σκεπάζει και να καθοδηγεί όλους τους πολιτισμένους ανθρώπους της Γης.

Η κακία, ο φθόνος και η εμπάθεια ανθρώπων όπως ο Ανυτος, ο Μέλητος και ο Λύκωνας, επί τέλους είχανε κερδίσει από το μεγαλύτερο δικαστήριο της Αθήνας την απόφαση που καταδίκασε σε θάνατο τον πιο μεγάλο διανοητή που γεννήθηκε ποτέ, τον άνθρωπο που το όνομά του κάποτε θα έλαμπε σαν ήλιος στο πνευματικό στερέωμα όλης της Οικουμένης, τον μεγάλο Σωκράτη!

Ηταν η παραμονή του θανάτου του! Κι ωστόσο ο φιλόσοφος με την ηρεμία που μπορούν να έχουν κι όταν ακόμα περιμένουν να πεθάνουν, μόνο όσοι έζησαν τη ζωή τους με την αρετή και έχουν ήσυχη τη συνείδηση, έπεσε να κοιμηθεί στην υγρή και σκοτεινή φυλακή του. Ετσι ξύπνησε το πρωί με ακμαίες τις πνευματικές του δυνάμεις, μα είδε πως αυτή τη μέρα δεν ήταν μόνος.

Πρωί πρωί, ξημερώθηκε κοντά του ο μαθητής του, Κρίτωνας. Και ερχόταν για να του πει σπουδαία νέα. Οι φίλοι του είχαν ετοιμάσει την απόδρασή του για να σωθεί! Ολα είχαν τακτοποιηθεί, ώστε να ξεφύγει τον θάνατο και να σωθεί πηγαίνοντας στη Θεσσαλία.

Τι πιο λογικό; τι πιο σωστό; και τι πιο δίκαιο πραγματικά; παρά να μην αφήσουν να εκτελεστεί μια τόσο άδικη και παράλογη απόφαση του δικαστηρίου της Αθήνας να καταδικάσουν το Σωκράτη σε θάνατο!

Κι όμως, ο μεγάλος κατάδικος δεν συμφωνούσε με τον Κρίτωνα και τις προτάσεις του. Τότε ο Σωκράτης του απάντησε: «Οσο και άδικη να είναι η απόφαση του δικαστηρίου δεν παύει να εκφράζει τη θέληση της πατρίδας, που ένας ενάρετος πολίτης της οφείλει να σεβαστεί». Ο Κρίτωνας επέμεινε, και τότε ο Σωκράτης για να τον πείσει πως έχει άδικο, του λέει: «Υπέθεσε Κρίτωνα, πως την ώρα που φεύγω, έρχονται οι νόμοι και το κράτος και μου λένε: ‘Τι σκέφτεσαι να κάνεις Σωκράτη; Κάνεις λοιπόν ό,τι μπορείς για να μας καταστρέψεις και εμάς τους νόμους και όλη την πόλη; Ή νομίζεις πως μπορεί να σταθεί κράτος, που οι αποφάσεις των δικαστηρίων δεν έχουν καμία δύναμη παρά ο κάθε πολίτης μπορεί να τις ακυρώνει και να μην τις σέβεται;’.

Τι θα απαντήσουμε Κρίτων σε αυτά; Ξεχνάς πως και ‘από την μητέρα και από τον πατέρα και από όλους τους άλλους προγόνους το πολυτιμότερο πράγμα είναι η πατρίδα, και σεβαστότερο και ιερότερο και τη βάζουν σε ανώτερη θέση και οι θεοί και οι άνθρωποι που έχουνε νου’.

Πρέπει λοιπόν, να σέβεται κανείς, να υπακούει και να υπηρετεί την πατρίδα περισσότερο από τον πατέρα και όχι να προσπαθεί να της αλλάζει τη γνώμη και να υποτάσσεται στις προσταγές της. Ακου Κρίτωνα, πρέπει να υπομένεις εκείνο που σου ζητάει η πατρίδα χωρίς παράπονο και χωρίς δεύτερη αμφισβήτηση, είτε σου ζητά να υπηρετήσεις σε πόλεμο, ή να πληγωθείς και να σκοτωθείς ή να σε κατηγορούν ότι δεν διδάσκεις σωστά τους νέους. Για όλα αυτά πρέπει να υπακούσεις και να τα πράξεις γιατί έτσι δείχνεις υποταγή στους γραπτούς και άγραφους νόμους.

Το να μεταχειρίζεται κανείς βία και άρνηση στα ανωτέρω, δεν συγχωρεί κανένας Θεός. Τι θα πούμε σε αυτά, Κρίτων; Τι θα πούμε σε αυτά, Κρίτων;».

Ο Κρίτων αν και δεν πείθεται, μένει άφωνος.

Σε αυτή την ερώτηση του Σωκράτη, συνοψίζεται με έναν τρόπο δραματικό και συγχρόνως υψηλό, όλη η ατμόσφαιρα των τελευταίων ωρών της ζωής του. Είναι μια ερώτηση που ξεκινάει από την αδύναμη φύση του ανθρώπου, που όταν αντιμετωπίζει το θάνατο θέλει κάπου να κρατηθεί για να του ξεφύγει. Είναι άδικος και οι κατηγορίες που του έθεσαν φθονερές, αλλά δεν ζητούσε δικαιολογία ο Σωκράτης, ούτε ήθελε να πιστέψει στην πρόταση του Κρίτωνα να δραπετεύσει. Ισως αυτή η πρόταση από φίλους να μην ήταν παράλογη από τον μεγάλο δάσκαλο, ίσως φυσιολογική, αλλά δεν θα μπορούσε ποτέ να την ασπαστεί.

Συγχρόνως η ίδια ερώτηση είναι η «αστραπή της λάμψης από το σπαθί του ηθικού νόμου», που ο Σωκράτης τον πίστεψε απόλυτα, και που του απαγόρευε να σωθεί με παράνομο τρόπο. Είναι ο ηθικός νόμος που πηγάζει από την αγάπη για την πατρίδα! Και πόσο μεγάλο νόημα έδινε σε αυτή την αγάπη του για χάρη της, ο μεγάλος φιλόσοφος θυσίαζε τη ζωή του. Και δεν τη θυσίαζε -αλίμονο- μέσα στη λυτρωτική μέθη της μάχης, στην πάλη με τον εχθρό, που την πρόσκαιρη ζωή τη διαδέχεται η αθάνατη δόξα. Με ηρεμία και ψυχραιμία μοναδική, τη θυσίαζε, όχι μόνο χωρίς να περιμένει δόξα από τον θάνατό του, αλλά και με τον πόνο του ντροπιασμένου θανάτου από μια άδικη απόφαση που του στερούσε όχι μόνο τη ζωή, αλλά και την τιμή. Μια απόφαση που σφράγιζε το τίμιο μέτωπό του με το σημάδι της ατιμίας!

Ο Σωκράτης πέθανε κάνοντας ολοκληρωτική παραίτηση από κάθε προσωπικό εγωισμό. Γιατί πίσω από την αδικία που γινότανε στο πρόσωπό του, έβλεπε να λειτουργεί ο μηχανισμός της Δικαιοσύνης της πατρίδας. Και η πατρίδα είναι ανώτερη από τα άτομα, όσο κι αν είναι εξαιρετικά, όπως ο Σωκράτης, και από αδικίες. Ετσι ο Σωκράτης έδωσε ένα παράδειγμα πατριωτισμού μοναδικό, υψηλό και συγκινητικό, αφήνοντας συγχρόνως πίσω του το μάθημα το πιο μεγάλο για την αγάπη στην πατρίδα και τον ηθικό νόμο καθώς επίσης και στην πίστη όλων όλης της φιλοσοφίας που δίδασκε, μάθημα που ήταν προορισμένο να γίνει το Ευαγγέλιο του πολιτισμένου κόσμου για πάντα.

* Η Στέλλα Κοκόλη είναι πρόεδρος Ομοσπονδίας Ελλήνων Εκπαιδευτικών.