Οι αρχαιότητες, όταν αυτές δεν είναι εμφανή και επίγεια ερείπια, βρίσκονται θαμμένες κάτω από τις σύγχρονες πόλεις μας και έρχονται και πάλι στο φως είτε με τυχαίες ανακαλύψεις, είτε με οργανωμένη αρχαιολογική ανασκαφή. Ωστόσο, υπάρχουν αρχαιότητες οι οποίες είναι ενώπιόν μας αθέατες γιατί δεν τις παρατηρούμε ή δεν μπορούμε να τις αναγνωρίσουμε ως τέτοιες. Στην αρχαιολογία έχουμε έναν ιδιαίτερο όρο για αυτές τις αρχαιότητες, που βρίσκονται ενσωματωμένες σε νεότερα κτίρια, σε τοίχους και μάντρες, ακόμα και σε κράσπεδα δρόμων ή ως αρχιτεκτονικά «λάφυρα», ως πολύτιμα στολίδια σε γείσα, πόρτες, υπέρθυρα εκκλησιών, σε πηγάδια και παραστάδες και αυτός είναι λατινικός όρος: spolia.

Spolio σημαίνει αυτό που έχει αρχιτεκτονικά απογυμνωθεί, ή εκδυθεί του παλαιότερου ρόλου του για να χρησιμοποιηθεί στην οικοδόμηση ενός νεότερου κτιρίου, προσλαμβάνοντας έναν νέο ρόλο, βοηθητικό και δευτερεύοντα, σε διαδικασία ανακύκλωσης. Το απογυμνωμένο αρχιτεκτονικό στοιχείο από το αυθεντικό και πρώτο του κτίριο είναι το spolio. Επίσης, εκφράζει και το δεύτερης χρήσης αρχιτεκτονικό υλικό. Ετσι, ένα άγαλμα, ή τεμάχιό του, μια αρχαία επιγραφή, ένας μαρμάρινος θρόνος, μια μετώπη, ένα σκαλοπάτι, μπορούν να χρησιμοποιηθούν αιώνες μετά την καταστροφή του αρχικού κτιρίου για την κατασκευή άλλων κτιρίων κάθε χαρακτήρα, ύφους και λειτουργίας.

Στις επικράτειες με αρχαίους οικισμούς, χωριά και πολιτείες τα δεύτερης χρήσης αρχιτεκτονικά υλικά συχνά ξαναφτιάχνουν μια νέα πόλη με τον κατάλληλο συνδυασμό τους στις νεότερες τοιχοδομίες. Οι νεότερες οικοδομικών φάσεων πόλεις της Μέσης Ανατολής, η Ελλάδα, η Ιταλία, η βόρεια Αφρική, ορθώθηκαν τις περισσότερες φορές με τέτοια αρχαία υλικά όταν αυτά δεν γίνονταν ασβέστης και οικοδομικές πέτρες. Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι καλυμμένα κάτω από τον σοβά των νεότερων κτιρίων και δεν φαίνονται παρά μόνο όταν ο σοβάς καταρρέει ή σκάζει. Ενδιαφέρον είναι το ότι spolia προτιμήθηκαν να ενταχθούν σε τοιχοδομίες κτιρίων με τον μελετημένο σκοπό να παραμείνουν ακάλυπτα και να ομορφαίνουν έναν τοίχο καθιστώντας τον αληθινό αρχιτεκτονικό καλειδοσκόπιο. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις πολλών βυζαντινών ή μεταβυζαντινών εκκλησιών και μοναστηριών, όπου στην τοιχοδομία τους οι κατασκευαστές τους φρόντισαν να περιμαζέψουν αρχιτεκτονικά ή καλλιτεχνικά ίχνη της αρχαιότητας και με αυτά να υψώσουν τοίχους στέρεους και όμορφους ως εικόνα.

Οι μεγαλοπρεπείς κίονες της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη προέρχονται από τον ναό της Αρτέμιδος της Εφέσου. Η σύγχρονη πόλη των Διδύμων έχει κτισθεί από υλικά του Μαντείου του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος. Το μεσαιωνικό Κάιρο κτίσθηκε χρησιμοποιώντας όλο το εξωτερικό περίβλημα της Πυραμίδας της Γκίζας. Η Μασσαλία κρύβει κάτω από τους σοβάδες των εκκλησιών της και των μπαρόκ κτισμάτων της τεμάχια και κυβόλιθους της ελληνικής Μασσαλίας. Ο Τάραντας στηρίζεται εξ’ ολοκλήρου επάνω στα θεμέλια της ένδοξης ελληνικής πολιτείας. Η Ρώμη, η Νάπολη, το Παλέρμο, μέχρι και οι μικρότερες κωμοπόλεις του ιταλικού Βορρά έχουν ρωμαϊκές τοιχοδομίες και ενσωματωμένα υλικά ανακύκλωσης αρχαίας προέλευσης.

Σημαντικές αρχαιότητες έχουν μετατραπεί σε spolia και έχουν διασώσει πρωτότυπες μαρτυρίες για μνημεία, έργα τέχνης, δημόσια ψηφίσματα και νόμους, ακόμα και φιλοσοφικά ή λογοτεχνικά κείμενα τα οποία αρχικά χαράχτηκαν επάνω στην πέτρα και όταν έπεσαν σε αχρηστία ξαναλαξεύθηκαν και προσαρμόστηκαν σε άλλες κατασκευές. Η περίπτωση της επιγραφής της μικρασιατικής πόλης των Οινοανδών είναι ένα καλό παράδειγμα, όπου η τεράστια δημόσια επιγραφή στην οποία ο επικούρειος Διογένης Οινοανδεύς είχε χαράξει όλη τη φιλοσοφική του θεωρία και τοποθετήσει περιμετρικά της ορχήστρας του τοπικού θεάτρου. Στο πέρασμα του χρόνου οι πέτρες που αποτελούσαν ίσως τη μεγαλύτερη επιγραφή του αρχαίου ελληνικού κόσμου αποσυνδέθηκαν από το αρχικό τους ενιαίο σώμα και άλλες παράπεσαν, άλλες εντοιχίστηκαν σε άλλα κτίρια και άλλες βρίσκονται ακόμα κάτω από τα χώματα που κάλυψαν το αρχαίο θέατρο των Οινοανδών.

Τα spolia είναι προϊόντα καταστροφής και επανάχρησης και για να δημιουργηθούν θα πρέπει να έχει προηγηθεί κάποια ριζική αλλαγή στο πολεοδομικό, αρχιτεκτονικό, κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι ενός αρχαίου οικισμού. Επίσης, αποτελούν ικανά ίχνη των διαφορετικών σταδίων δημογραφικής και οικονομικής παρακμής και ενός παλαιότερου πολιτισμού και της γέννησης ενός νεότερου. Σε αντίθεση με ό,τι γενικότερα πιστεύεται η συνύπαρξη των δεύτερης χρήσης οικοδομικών υλικών ενταγμένων μέσα σε ένα οικοδομικό σύστημα πολύ διαφορετικό και πολύ νεότερο από το κτίριο προέλευσής τους μαρτυρά τους αιώνες, τις ιστορικές αλλαγές και την αλληλεπίδραση που έχει υπάρξει σε μια διαδοχή πολιτισμικής σκυτάλης.

Ανάμεσα στα πιο γνωστά παραδείγματα χρήσης αρχαίων υλικών σε νεότερα κτίσματα είναι η εκκλησία της Γοργοεπηκόου, δίπλα στη Μητρόπολη των Αθηνών, η οποία έχει κτισθεί σχεδόν εξ’ ολοκλήρου είτε από αρχαιοελληνικά μέλη δημόσιων επιγραφών, σαρκοφάγων, επιτύμβιων πλακών, είτε από πρωτοβυζαντινά κομμάτια παλαιότερων εκκλησιών ή εκκλησίας της περιοχής. Η όλη σύνθεση είναι εντυπωσιακή καθώς ανάμεσα στα κομμάτια της εξωτερικής λιθοδομής διακρίνεται μεγάλο μέρος της ιστορίας της Αθήνας, ξεκινώντας από τον αρχαίο ναό της Αρτέμιδος που υπήρχε στο ίδιο σημείο με τη βυζαντινή εκκλησία περικλείοντας στον πρωτοφανή διάκοσμο ένα αρχαίο ημερολόγιο, ανάγλυφα που «εκχριστιανίσθηκαν» με χαράγματα διπλών και μονών σταυρών επάνω τους, ταφικά μνημεία ακέραια ή τμηματικά, παγανιστικά σύμβολα με βουκράνια και δάδες αλλά και παλαιοχριστιανικές ανάγλυφες αναπαραστάσεις του Δένδρου της Ζωής, ζώα αλληγορικού ενδιαφέροντος και αρχιτεκτονικά μέλη που προσαρμόστηκαν ως κατώφλια, γείσα, τμήματα μετόπων με διακοσμητικές σταγόνες και κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανα. Ολο αυτό το πλήθος εφαρμοσμένων στην εκκλησία λίθινων κομματιών τοποθετήθηκαν όχι μόνο για την οικοδόμηση του ναού αλλά και για να φαίνονται ευδιάκριτα στην περίμετρο των εξωτερικών τοίχων.

Με την ίδια τεχνική χτίστηκε ο Ιερός Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα και ο Ιερός Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Μέρμπακα της Αργολίδας. Η πρώτη εκκλησία χτίστηκε μεταξύ του 10ου και του 11ου αιώνα και ο νότιος εξωτερικός της τοίχος έχει διακοσμηθεί/στηριχθεί με τεμάχια αρχαίων κτηρίων της αρχαίας Τρύπης. Ρόδακες, ανάγλυφα και ακρωτήρια, όπως και  τμήματα γλυπτών συνθέτουν επίσης ένα αρχιτεκτονικό καλειδοσκόπιο παρόμοιο με της Γοργοεπηκόου της Αθήνας. Και εδώ δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο αρχαία αποτμήματα αλλά και παλαιοχριστιανικά αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στοιχεία τα οποία ίσως προέρχονται από την παλαιότερη βασιλική που υπήρχε εκεί πριν τον 10ο αιώνα. Στον Μέρμπακα της Αργολίδας η εκκλησία που έχτισε ο περιώνυμος επίσκοπος Βίλελμ φον Μερμπέκ στον 13ο αιώνα, εν μέσω φραγκικής κατοχής της Πελοποννήσου, συναντούμε επίσης αρχαία αρχιτεκτονικά κομμάτια που στηρίζουν την τοιχοδομία και ταυτόχρονα διατηρούν την αρχαιοελληνική μνήμη σε μια επαρχία η οποία υπήρξε συνδεδεμένη άρρηκτα με το πιο ένδοξο παρελθόν της ελληνικής ιστορίας. Το κτίριο μοιάζει σαν να εκφράζει μια διαχρονική ανακύκλωση σε βάθος αιώνων.

Οταν οι ελληνικές πόλεις – κράτη άρχισαν να χάνουν την παλαιά τους ισχύ και ακόμα αργότερα, μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Ελλάδας και το τέλος του αρχαίου κόσμου έπαψαν να υπάρχουν ισχυρές κεντρικές εξουσίες στον ελλαδικό χώρο, παρήκμασαν και τα δημόσια έργα. Η συντήρηση των αρχαίων υδραγωγείων, του οδικού δικτύου, η κατασκευή έργων μεγάλης πνοής και γενικής ωφέλειας παρήκμασαν επίσης. Επίσης, έπαψαν να μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα λατομεία για την απόκτηση της απαραίτητης πρώτης ύλης που θα τροφοδοτούσε την οικοδομική δραστηριότητα. Σε μια αρχαία χώρα όπως η Ελλάδα όμως ήταν πολύ εύκολο να αναζητηθεί οικοδομική ύλη στις ερειπωμένες και μισοέρημες πόλεις, στα παγανιστικά νεκροταφεία που είχαν πέσει σε αχρηστία και σε κάθε είδους αρχαίο κτίριο. Είναι γεγονός ότι αυτή η απουσία ισχυρής κρατικής εξουσίας, με τους γραφειοκρατικούς της μηχανισμούς, τα πλήθη των σκλάβων και τα κρατικά κεφάλαια, υπήρξε η κύρια αιτία για την τρομερή λεηλασία που υπέστη κάθε τι το αρχαίο στον ελλαδικό χώρο και σε άλλες, γειτονικές, γεωγραφικές περιοχές. Αυτή είναι η κύρια αιτία για την οποία σήμερα στην κυρίως Ελλάδα τα ίχνη της αρχαιότητας είναι ελάχιστα, ισχνά και σε επίπεδο θεμελίων.

Εκατοντάδες αρχαίες πόλεις εξαφανίστηκαν από τον χάρτη ενώ τα θεμέλιά τους θάφτηκαν από αιώνες βροχών, πλημμυρών και κάτω από τόνους λάσπης και φερτών υλικών από τα κοντινότερα ποτάμια. Πράγματι, εκτός από τους «μαντρωμένους» αρχαιολογικούς χώρους που ξεπηδούν εδώ και εκεί σε όλη την επικράτεια με τα ερειπωμένα δημόσια κτίρια, ναούς, βουλευτήρια, θέατρα, γυμνάσια, οι αρχαίοι οικισμοί που έχουν εντοπιστεί, διασωθεί και αναδειχθεί είναι ελάχιστοι. Τέτοια είναι η περίπτωση της τεράστιας συνοικίας που ίδρυσε ο αυτοκράτορας Αδριανός στα ΝΔ της Αθήνας του 2ου αιώνα μ.Χ., της «Αδριανούπολης», η οποία γνωρίζουμε ότι διέθετε εκατοντάδες οικίες, λουτρά, επαύλεις επιφανών πολιτών και λατρευτικά κτίρια αλλά εκτός από το γνωστό Ολυμπιείο και λίγα άλλα φτωχής διατήρησης κτίσματα δεν έχει απομείνει τίποτα στις ημέρες μας.

Και από τον ίδιο τον οικιστικό ιστό της αρχαίας Αθήνας έχουν σωθεί πολύ λίγα τμήματα, απλά σπαράγματα του άστεως, που να μην έχουν καλυφθεί από τη σύγχρονη πόλη και θα παραμείνουν για πάντα εγκλωβισμένα στο υπέδαφός της. Τόσες και τόσες αρχαίες πολιτείες έγιναν ασβέστης και μάντρες οικοδομικού υλικού, δεύτερο χέρι. Οι καθημερινές ανάγκες όσων ήλθαν σε επόμενες ιστορικές φάσεις για πρώτη ύλη καθόριζε την ανεξέλεγκτη αποσυναρμολόγηση όσων αρχαίων κτιρίων παρουσίαζαν ικανό αριθμό κυβόλιθων για να χτίσουν τα νέα τους σπίτια, να στρώσουν τους νέους τους δρόμους και να οικοδομήσουν τα νέα δημόσια κτίρια. Αρχιτεκτονική και πολεοδομική μετουσίωση αφάνισαν τις αρχαίες δομές στο έπακρο και όσα αρχαία εμείς σήμερα επισκεπτόμαστε, ενώ νομίζουμε το αντίθετο, δεν είναι παρά σταγόνα στον ωκεανό του τι πραγματικά υπήρξε στο μακρινό παρελθόν.

Ενα ακόμα εμβληματικό παράδειγμα «εξαφάνισης» σημαντικού αρχαίου κτιριακού συγκροτήματος είναι η Ακαδημία του Πλάτωνα. Γνωρίζουμε ότι πέραν του Γυμνασίου οι εγκαταστάσεις που ίδρυσε ο Πλάτωνας για τη φιλοσοφική του σχολή αφορούσαν σπουδαστήριο, βιβλιοθήκη, αρχείο, αίθουσες διδασκαλίας και άλλους βοηθητικούς χώρους όπως λουτρά, περιστύλιο για τις περιπατητικές διδασκαλίες. Εχτισε, δε, και τέμενος στην Αθηνά, την οικία στην οποία κατοικούσε και τέλος τα διαμονητήρια, τα guesthouses της Ακαδημίας. Οι επόμενοι σχολάρχες και οι χορηγοί εμπλούτισαν κι άλλο αυτό το πολύ μεγάλο κτηριακό συγκρότημα μέσα σε διάστημα περίπου μιας χιλιετίας. Στα χρόνια της παρακμής της Αθήνας, μετά την εισβολή των Ερούλων τον 3ο αιώνα μ.Χ. και ειδικά με τις βασιλείες του Ιουστινιανού και του Θεοδόσιου του Β’ η Ακαδημία του Πλάτωνα ερειπώθηκε και τελικά κατέρρευσε. Χτισμένη στη μέση μιας ευρύχωρης αλλά και ευάλωτης πεδιάδας, κοντά στις κυριότερες οδούς που συνέδεαν την Αθήνα με τα νότια και τα βόρεια, υπήρξε πρόσφορος στόχος όσων εισβολέων επεδίωξαν την πολιορκία της πόλης. Τέλος, έγινε και αυτή ένα άτυπο «λατομείο» επί αιώνες, από το οποίο άντλησαν οικοδομικό υλικό οι κάτοικοι για τα γειτονικά τους αγροκτήματα αλλά και για την οικοδόμηση σπιτιών μέσα στην Αθήνα. Όταν μεταξύ του 1924 και του 1965 οι αρχαιολογικές ανασκαφές των Αριστόφρονος και Σταυρόπουλου εντόπισαν τα ερείπια της πλατωνικής Ακαδημίας αυτά δεν ξεπερνούσαν τα λίγα εκατοστά σε ύψος, ενώ στα περισσότερα τμήματά της τα ίχνη της ήταν σε επίπεδο θεμελίων.

Διδακτική είναι και η περίπτωση του λεγόμενου «Ερούλειου Τείχους», το οποίο κτίσθηκε σε χρόνο ρεκόρ για να αποκρουσθούν τα γερμανικά εκείνα φύλα, με αποκλειστικό υλικό τα περισσότερα δημόσια κτίρια της αρχαίας Αγοράς της Αθήνας. Το τείχος που πήρε το όνομά του από τους εισβολείς του 267 μ.Χ. περιέκλεισε ένα τμήμα μόνο του παλαιού άστεως, αφήνοντας σημαντικά για την ιστορία τους σημεία ακάλυπτα και έξω από αυτό. Τα τμήματα της Αθήνας που δεν περιλαμβάνονταν εντός των νέων τειχών υπέστησαν καταστροφές από τους εισβολείς αλλά πολύ μεγαλύτερες ζημιές υπέστησαν από τους ίδιους τους Αθηναίους οι οποίοι κατεδάφισαν στοές, περιστύλια, τμήματα του βουλευτηρίου και ναών της αρχαίας Αγοράς χρησιμοποιώντας ό,τι έβρισκαν κατάλληλο για να στηρίξει την τοιχοδομία του πρωτοφανούς στην κατασκευή του τείχους. Σωτήρια στάθηκε η κατασκευή του, όπως σωτήρια τελικά αποδείχτηκε η απόφαση της χρήσης των πιο ιστορικών δημόσιων κτιρίων της ελληνικής αρχαιότητας για την αντιμετώπιση της πολιορκίας. Το τείχος από τούτο το ανακυκλωμένο υλικό είναι ορατό σε κάποια σημεία μεταξύ της αρχαίας και της ρωμαϊκής Αγοράς, πίσω από την Στοά του Αττάλου, δίπλα στη Βιβλιοθήκη του Αδριανού και σποραδικά στα ΒΑ της Πλάκας.

Ο ίδιος «μηχανισμός» αφανισμού και ταυτόχρονης μετουσίωσης συνέβη και πολύ αργότερα, όταν μεσαιωνικά κτίρια μετατράπηκαν σε spolia, ασβέστη και πρόχειρα «λατομεία» για ακόμα πιο νεότερες κατασκευές. Εκκλησίες οικοδομήθηκαν από τα σπαράγματα παλαιότερων εκκλησιών και όχι αποκλειστικά από αρχαία κτίρια, ενώ όσο καλά κρατούσαν οι πολεμικές συρράξεις, που στην Ελλάδα υπήρξαν πραγματικά ολοκληρωτικής καταστροφής, το ίδιο καλά διαιωνιζόταν η επανάχρηση των ερειπίων.

Στις δεκαετίες της Αντιπαροχής, όταν νεοκλασικά σπίτια κατεδαφίζονταν για να μετατραπούν σε πολυκατοικίες, δημιουργήθηκαν μάντρες οικοδομικών υλικών με μαρμάρινα φουρούσια, πέτρινες βρύσες και συντριβάνια, τόνους κεραμίδων, ακροκέραμων και πλίνθων. Από αυτές τις μάντρες που είχαν συσσωρεύσει μέσα τους όλο το νεοκλασικό παρελθόν της Αθήνας αντλήθηκαν τα spolia της νεότερης εποχής, διαιωνίζοντας μια πρακτική αρχαία όσο οι πόλεις.

* Δρ Σταύρος Οικονομίδης

Adjunct Professor of Greek Archaeology

Διευθυντής της Ελληνοαλβανικής Αρχαιολογικής Αποστολής στο Τριεθνές των Πρεσπών

[email protected]