Οργανο δημόσιων εκτελέσεων σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο ο σταυρός, με τεκμηριωμένη χρήση στα βασίλεια της Ασίας και της Εγγύς Ανατολής, αλλά επίσης κοινός τρόπος παραδειγματικής τιμωρίας σε Ελλάδα και Ρώμη για σειρά αιώνων. Ειδική θέση κατείχε ο τόπος στον οποίο λάμβαναν χώρα οι δημόσιες εκτελέσεις διά της σταυρώσεως, συνήθως έξω από τα τείχη και κοντά στις μεγάλες πύλες από τις οποίες περνούσαν πολλοί ντόπιοι και ξένοι κατά τη διάρκεια της ημέρας. Σε αντίθεση με άλλου τύπου εκτελέσεων στην Αθήνα, όπως αυτός της πόσης του κώνειου που γινόταν σε κλειστούς χώρους και μέσα στα δεσμωτήρια, η σταύρωση αφορούσε όλον τον κόσμο που θα περνούσε να δει και να «διδαχθεί» τις συνέπειες ενός εγκλήματος. Οι Ελληνες αποκαλούσαν την σταύρωση «κρέμασμα εις διπλούν ξύλον» και «αποτυμπανισμόν». Συνήθως το θύμα δεν καρφωνόταν επάνω στον σταυρό αλλά δενόταν σφιχτά σε συγκεκριμένα σημεία των άνω και κάτω μελών του, μια διαδικασία που επέφερε αργό και βασανιστικό θάνατο από πνευμονικό οίδημα και ανακοπή.

Τον Σταυρό ο Χριστιανισμός επέλεξε ως κεντρικό σύμβολο που εκφράζει τον σταυρικό θάνατο του Χριστού, «ζωηφόρον ξύλον εν φόβω» και «της ειρήνης όπλον», αλλά ο σταυρός στην αρχαιότητα δεν υπήρξε μόνο εργαλείο βασανιστηρίων και θανάτου αλλά και σημειωτικό σύμβολο που εξέφραζε πολλά άλλα πράγματα: ιερά τοπογραφία, γραφιστικό ορισμό του σύμπαντος, αναπαράσταση της φιλοσοφικής υπόστασης του Ανθρώπου και φυσικά  ζωγραφική αφαιρετικής απόδοσής του.

Η απλούστερη απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος είναι σταυρόσχημη. Οι παλαιότερες αναπαραστάσεις ανθρώπων σε σπήλαια είναι ένας σταυρός και τα μικρά παιδιά που προσπαθούν να εκφραστούν απλοϊκά με τη ζωγραφική σχεδιάζουν τα πρώτα τους «ανθρωπάκια» με ένα σταυρό, όπου οι κεραίες είναι τα χέρια και ο κάθετος άξονας σώμα και κεφάλι. Πολύ αργότερα τα παιδιά προσθέτουν ένα κυκλάκι για να περιγράψουν το κεφάλι, τα δάχτυλα των χεριών και δυο επιπλέον γραμμές για τα πόδια. Είναι ο σταυρός, επομένως, ένα φυσικό αφαιρετικό σύμβολο που προσομοιάζει με τη φιγούρα του ανθρώπου.

Οταν οι κοινωνίες λάτρευαν ακόμα τα δέντρα ως εκφραστές υποστάσεις υπερφυσικές που θρόιζαν και «μιλούσαν» μέσα από τα φύλλα τους που τα φυσούσε ο άνεμος, είχαν επίγνωση του συμβολικού ρόλου τους ως άξονες που συνέδεαν, από τις ρίζες έως τα ανώτερα κλαδιά, το υπέδαφος με τον ουρανό. Πάλι με φυσικό τρόπο τα δέντρα αναδεικνύονταν στον απλοϊκό νου των αρχαϊκών ανθρώπων σε μεσάζοντες των ιδεών τους και συχνά έθαβαν τους νεκρούς τους μέσα στις κουφάλες τους με την σκέψη ότι θα τους παρέδιδαν σε ένα είδος αιωνιότητας που συνέδεε το παρελθόν (ρίζες) με το μέλλον (κλαδιά). Από αυτή την επιθυμητική πράξη προέρχεται ως κατάλοιπο σε μεταγενέστερες κοινωνίες η Ρίζα Ιεσσαί, από την οποία προήλθε το γένος του Δαυίδ και αργότερα του Ιησού, ενώ στην Εδέμ, σύμφωνα με τη Γένεση, η ιστορία των Πρωτόπλαστων ξεκινά από ένα δέντρο, το Δέντρο της Γνώσης (με την ταυτόχρονη ύπαρξη του Δέντρου της Ζωής) και σύμφωνα με τα γραφόμενα των Προφητών και την Ορθόδοξη Υμνολογία καταλήγει στο Δέντρο του Ιησού, «των Πρωτοπλάστων την παράβασιν λύσας και του Παραδείσου τας εσόδους ανοίξας», που δεν είναι άλλο από το ξύλο του Σταυρού: «Ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί και άνθος εξ αυτής, Χριστέ, εκ της Παρθένου ανεβλαστήσας…».

Ο σταυρός εκτός από αρχαϊκή και φυσικά εμπνεόμενη αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος είναι και η παλαιότερη προσπάθεια για την οργάνωση και κατάτμηση του φυσικού χώρου. Χωρίζοντας σε τέσσερα τεταρτημόρια έναν νοητό κύκλο ή ένα τετράγωνο, οι παλαιότερες πόλεις οικοδομήθηκαν επάνω σε έναν νοητό σταυρό. Οι Ρωμαίοι εξακολουθούσαν να σχεδιάζουν τις πόλεις τους επάνω σε δυο γραμμές που τέμνονταν: το Cardus και το Decumanus, δηλαδή στις δυο βασικές λεωφόρους που διέσχιζαν την συνολική αστική δομή και έπειτα σε επιμέρους σταυρούς που δημιουργούσαν περαιτέρω οικοδομικά τετράγωνα μέσα σε μια αλλεπάλληλη διάνθιση μικρότερων σταυρών, με οδούς και παρόδους.

Ο οικιστικός σχεδιασμός απέδιδε και αντανακλούσε την οικουμενική διάταξη του κόσμου και ο σταυρός, ως θεμελιώδες σχήμα σε όλες τις πρώιμες και αταβικές γραφικές αναπαραστάσεις στάθηκε το πρώτο πολεοδομικό σύμβολο στην ιστορία της σημειωτικής του χώρου και του τόπου. Ο Χρόνος και ο Τόπος, οι δυο σταθερές που χαρακτήρισαν την κλασική φιλοσοφική σκέψη, αποδίδονται επίσης με τον υψωμένο Αξονα σύνδεσης του Ανω με το Κάτω, του υπερβατικού με το γήινο, του θείου με το ανθρώπινο, του πνεύματος με το υλικό, με το επιθυμητά άφθαρτο και το πραγματιστικό φθαρτό της θνητότητας. Ετσι δημιουργήθηκε και η πιο παλαιά ιδέα της Γεωγραφίας, με την αντίληψη και τον ορισμό του Χώρου και παράλληλα με τον διαχωρισμό του από τον Χρόνο, εφόσον άρχισαν να γίνονται κατανοητές οι ιδέες της απόστασης μεταξύ δυο ή παραπάνω μερών, όπου η διάνυση μιας απόστασης απαιτεί χρόνο, πολύ ή λίγο. Η διάταξη του Χώρου σε διαφορετικά μέρη, οριζόμενα από διαφορετικές αποστάσεις προκάλεσαν τη δημιουργία των πρώτων πρωτόγονων χαρτών ενός τόπου, με την μέτρησή του απαραίτητη για τον διαμοιρασμό του σε ιδιόκτητες περιοχές, είτε έπρεπε να είναι οικιστικά σύνολα, είτε βοσκοτόπια κοινοτικά, είτε ιδιόκτητες καλλιέργειες. Η χάραξη του σταυρού διευκόλυνε στη δημιουργία κτημάτων, εσωτερικών και περιφερειακών δρόμων σε αυτά για την εύκολη προσέγγισή τους και το πότισμά τους με αρδευτικά κανάλια.

Σταυρός σημαίνει συμμετρία και συμμετρία σημαίνει κατανόηση και δαμασμός του Τόπου μέσα από μια σχεδιαστική του κάτοψη, μια συνθήκη που βοήθησε όχι μόνο στον σχεδιασμό των πρώτων πόλεων και στην καταμέτρηση των ιδιοκτησιών αλλά και στις πολεμικές δράσεις. Οι χάρτες, όσο πρωτόγονοι και αφαιρετικοί και να ήταν στην αρχή, ήταν αναγκαίοι για τον υπολογισμό των πεδίων μαχών για τον στρατηγικό σχεδιασμό και την τακτική που έπρεπε να ακολουθηθεί στον πόλεμο. Η «γεωγραφία του πολέμου», εκτός από την «γεωγραφία της ειρήνης» απαιτούσε υπολογισμούς και χάραξη του πεδίου.

Ο Χρόνος χωρίστηκε σε τέσσερα τμήματα πάντα με τη νοητή διαίρεσή του επάνω σε ένα σταυρόσχημο πλαίσιο. Οι τέσσερις εποχές και οι τέσσερις διαφοροποιήσεις στη θέση του ήλιου μέσα σε ένα έτος, δηλαδή τα δύο ηλιοστάσια και οι δυο ισημερίες, ως φυσικά φαινόμενα διακρίνουν τον Χρόνο σε μια πρώτη, απλοϊκή μέτρησή του. Οι επιμέρους μετρήσεις του Χρόνου σε μήνες, εβδομάδες, ώρες και λεπτά ήταν τα παρεπόμενα εκείνης της πρώτης σταυρόσχημης εκτίμησής του παρατηρώντας μια φυσική συμμετρία κοσμικών αναλογιών που συμπεριλαμβάνουν τον Ανθρωπο μέσα στον ευρύτερο Κόσμο. Αυτή η ένταξη του Ανθρώπου μέσα στο πλαίσιο του ευρύτερου Κόσμου και των αντιστοιχιών του με τα περιοδικά ετήσια φυσικά φαινόμενα μετατρέπει τον Ανθρωπο σε παγκόσμιο ον και είτε λόγω αναγκαστικής συμμετοχής σε αυτά, είτε λόγω συνειδητής τους κατανόησης σε κάποιο εξελικτικό του στάδιο, μετατρέπει τους στοχασμούς του και τις μετρήσεις του σε όργανο εκπλήρωσης της πολύπλευρης δυνητικότητάς του.

Ο σταυρός ως σημείο και γραμμικό σύμβολο με φιλοσοφικές διαστάσεις δείχνει τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, αποτελεί μπούσουλα και δείκτη κατευθυντήριο προς τα άνω και κάτω, τα πίσω και τα ενώπιον και έτσι αποδεικνύεται ο τρισδιάστατος, άχρονος και ολιστικός του χαρακτήρας. Αταβικός όσο το συλλογικό ασυνείδητο, αρχαίος όσο το ανθρώπινο ορμέμφυτο, καταδεικνύει, ορίζει, καθορίζει, αποκαλύπτει τον Ανθρωπο μέσα στον κύκλο της υλικής και της πνευματικής του διάρθρωσης. Με τη χρήση δυό γραμμών που συναντιούνται, συνδυάζονται όλοι οι παραπάνω ορισμοί του: στο παρελθόν, στο μέσον και στο μέλλον. Το κέντρο του, στο σημείο σύγκλισης των δυο γραμμών οριζόντιας και κάθετης, δεν μπορεί παρά να εκφράζει τον ομφαλό και τη θέση που μετατρέπει τις δυο γραμμές σε ακέραιο σύνολο και τελικό σύμβολο. Εκεί, στον ομφαλό του Σταυρού, οι Χριστιανοί εντάσσουν στον Σταυρό τον Ιησού ως Σωτήρα, πέρας και αρχή μιας ιστορίας που ξεκινά με τον Αδάμ και το Δέντρο της Γνώσης/Ζωής. Εφαλτήριο προς την ανάσταση, την αναγέννηση, την πορεία προς την αποκάλυψη της Ζωής εκ του Θανάτου (ή το αντίθετο;). Η κατάλυση της παλαιάς συνθήκης που είχε καταλήξει στην Εξωση του Ανθρώπου – Αδάμ έρχεται με τον θρίαμβο του νέου Δέντρου, του Ξύλου του Σταυρού, με την Ελευση του Ανθρώπου-Θεού. Ενα καταπράσινο δέντρο στο κέντρο του Κήπου μετουσιώνεται σε ξερό, φαινομενικά, ξύλο, το οποίο έχει προϋπάρξει ως δέντρο και προέρχεται από κάποιο αληθινό ή συμβολικό δέντρο με ρίζες, κλαδιά και φυλλώματα με προορισμό αυτή τη φορά να γίνει σανίδα μαρτυρίου και θανάτου για την εκπλήρωση των αρχαίων προφητειών. Ο σταυρός είναι εργαλείο θανάτου και παράλληλα διάμεσο μεταξύ της απόλυσης και της ανάστασης.

Με αυτόν τον νέο του ρόλο ο Σταυρός διηγείται μια μακρά διαδρομή του ίδιου του Ανθρώπου, ο οποίος τελικά σώζεται και λυτρώνεται μέσα από μια επίπονη, μαρτυρική δοκιμασία άνευ της οποίας δεν είναι δυνατή η αποφασιστική κατάλυση της ύλης από το πνεύμα, του θνητού από το αιώνιο. Το ίδιο απλό αυτό σύμβολο υπάρχει για να αυτοαναιρεθεί και για να καταστρέψει τα δυο του αντίθετα και ενάντια άκρα. Πράγματι, ο σταυρός είναι σύμβολο που περιγράφει όχι μόνο μια ύπαρξη αλλά μια επιθυμία της ύπαρξης, εκείνη της σωτηρίας από μια πορεία βασανιστική, αιματηρή και φαινομενικά δίχως τέλος, προσφέροντας συντεταγμένες στην πορεία αυτή. Ο σταυρός συμβολίζει τις συντεταγμένες της πορείας μέσα στον Άπειρο Χρόνο και είναι πυξίδα στο σκοτάδι της άγνοιας της πορείας. Αυτή του η δύναμη στον συμβολισμό του Ανθρώπου τον κατέστησε παγκόσμιο σύμβολο που βρίσκεται σε διαφορετικούς χρονολογικά, γεωγραφικά και ιστορικά πολιτισμούς. Από την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία, έως την προϊστορική Κρήτη, τα ανεικονικά ουρανοπετή όλης της Μεσογείου, έως την Κίνα και τους ιθαγενείς της Αυστραλίας και της Αμερικής, ο σταυρός σημαίνει και εκφράζει. Κάποτε παραλλάσσεται σε σχηματικές εκδοχές με διπλές κεραίες, με γωνιώδεις απολήξεις, με έμπυρες καρδιές του Χριστού στο μέσον, των Καθολικών ή με ένα Μυστικό Ρόδο των Ροδόσταυρων και Ζανός Πύργος του Πυθαγόρα. Μυστικιστικό σύμβολο γίνεται περιγράφοντας χωρίς λόγια, όντας βιβλίο άνευ γραμμάτων κάθε φορά μια ιστορία, έναν μύθο, έναν θρύλο, μια και πολλές αλήθειες, ίσως σε κάποιες περιπτώσεις ψέματα πολιτικά και κοινωνικά. Ωστόσο, ο σταυρός εξακολουθεί να εμπνέει και να δίνει νόημα σε ιδέες που δύσκολα μπορούν να μετατραπούν σε απολύτως κατανοητά κείμενα.

Ουρανός και Γη, Σώμα και Λόγος, σταθμός, πυξίδα στο άγνωστο, καταλύτης του πεπερασμένου και σχεδιαστική απεικόνιση του απείρου ο σταυρός είναι ένα δέντρο με νοητά φύλλα και βαθιές ρίζες. Μετατρέπεται και στερεώνεται και μετά αποκαθηλώνεται.

Από τη ζωική του διάσταση προέρχονται άλλα δέντρα που θα βλαστήσουν σε αριθμό όσοι και όλοι οι άνθρωποι του κόσμου. Θα μεγαλώσουν ως άνθρωποι και θα μετατραπούν και θα σηματοδοτήσουν το πέρασμα επάνω στους άξονες της ζωής και του θανάτου στο ατομικό και στο συλλογικό κύκλο της Υπαρξης. «Ανόρθωσις πεπτωκότων, εγκαίνισμα, ξύλον πεφυτευμένον εν γη, λάβαρον, σύντριμμα, εύκαρπον, αθάνατον και ζωηφόρον φυτόν, έμψυχον ξύλον, σφραγίς εύοσμον ρόδον, κλίμαξ ουρανομήκης».

Ο σταυρός είναι εικόνα κατ’ επίφαση και αφαιρετική αφήγηση, έχει υπάρξει σύμβολο ειρήνης και σύμβολο πολέμου, οδήγησε σε φως και σε σκοτάδι, είναι Φιλοσοφική Λίθος και κλίβανος για τη χύτευση κοφτερών ξιφών, φόβητρο τιμωρίας και ιερό σημείο παρηγοριάς, αναλόγως της χρήσης του και της κατανόησής του.

* Δρ Σταύρος Οικονομίδης

Adjunct Professor of Greek Archaeology

Arcadia University, Glenside, USA, διευθυντής της Ελληνοαλβανικής Αρχαιολογικής Αποστολής στο Τριεθνές των Πρεσπών

Demos Fellow, Associate Researcher of the Gennadeion – The Travel Trails Project – Athens, Greece

[email protected]