Με μια σχεδόν εξωπραγματική τεχνική επίδοση αλλά πάνω από όλα ερμηνευτικό βάθος στο Κοντσέρτο του Σοστακόβιτς, ο Λεωνίδας Καβάκος συνεπήρε το κοινό αλλά και τους μουσικούς της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης, με κυρίαρχες επίσης, μεταξύ των Ελλήνων και όχι μόνο, τις αναφορές στον Δημήτρη Μητρόπουλο, ο οποίος είχε διευθύνει την πρεμιέρα του έργου στο δυτικό κόσμο.

Κοντσέρτο για τον David Oistrakh

Ο Ρώσος συνθέτης Ντ(ι)μίτρι Σοστακόβιτς (1906-1975) έχοντας βιώσει τις διώξεις από το καθεστώς που παραλίγο να του στοιχήσουν τη ζωή τη δεκαετία του 1930, και έχοντας ζήσει από κοντά τη φρίκη του πολέμου -γνωστή και η Εβδόμη συμφωνία του από το πολιορκημένο Λένινγκραντ- είναι ο κατ’ εξοχήν συνθέτης του οποίου τα έργα, καμιά φορά και προγραμματικά, αποδίδουν με σχεδόν επώδυνο θα λέγαμε τρόπο την ατμόσφαιρα και τα πάθη της ανθρωπότητας και της πατρίδας του της Ρωσίας ειδικότερα στους ζοφερούς καιρούς του 20ού αιώνα. Τα προβλήματα του συνθέτη με το καθεστώς του Στάλιν προσθέτουν μια υπαρξιακή διάσταση και μια προσωπική αγωνία στο έργο του σπουδαίου συνθέτη. Τα προβλήματα αυτά συνεχίζονταν κατά τη διάρκεια της συγγραφής του έργου το 1947-48. Ο Σοστακόβιτς έγραψε αυτό το έργο για τον κορυφαίο σολίστα του βιολιού David Oistrakh (1908-1974). Η πρεμιέρα του έργου όμως έγινε πολύ αργότερα και μετά το θάνατο του Στάλιν το 1953 στις 29 Οκτωβρίου του 1955 με τη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ υπό τον εμβληματικό Yevgeny Mravinsky.

Αμερικανική πρεμιέρα υπό τον Δημήτρη Μητρόπουλο

Αμέσως μετά άρχισε η συζήτηση για τη δυτική πρεμιέρα του έργου στις ΗΠΑ, και πάλι με σολίστα τον Oistrakh. Τελικά στις 4 Δεκεμβρίου η Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης εξέδωσε ένα δελτίο Τύπου με το οποίο ανακοίνωνε ότι ο Δημήτρης Μητρόπουλος θα διευθύνει τρεις συναυλίες με το συγκεκριμένο έργο στο τέλος του μήνα. Δυο μήνες ακριβώς μετά την παγκόσμια πρεμιέρα, στις 29 Δεκεμβρίου του 1955 ο Δημήτρης Μητρόπουλος διηύθυνε, στο Carnegie Hall, τότε έδρα της Φιλαρμονικής, την αμερικανική πρεμιέρα του έργου και λίγες μέρες αργότερα το έργο ηχογραφήθηκε σε στούντιο και είναι διαθέσιμο και σήμερα σε CD, και στην πρόσφατη «remastered» εκδοχή, από την πρόσφατη, μεγάλη σειρά δίσκων του Μητρόπουλου στην οποία θα αναφερθούμε ξεχωριστά από τις στήλες του Αντρο. Εκτός από αυτήν την επίσημη εκδοχή υπάρχει και μία δεύτερη διαθέσιμη ζωντανή ηχογράφηση, αφού μία από τις συναυλίες μεταδόθηκε ραδιοφωνικά. Στο πρόγραμμα της συναυλίας εκτός από τις φωτογραφίες αρχείου του Μητρόπουλου με τον Oistrakh παρατίθενται και οι αναμνήσεις του βιολονίστα της ορχήστρας Leonard Davis για τον κορυφαίο σολίστα: «Ο Oistrakh δε μιλούσε λέξη αγγλικά, ήταν συνέχεια περικυκλωμένος από τη σοβιετική ασφάλεια όταν ερχόταν στις πρόβες, ακόμα και στα παρασκήνια. Είχε έναν ‘μεγάλο’, ‘στρογγυλό’, ‘κυλιόμενο’ ήχο, τον οποίο δεν είχαμε ακούσει ποτέ ως τότε… με έξοχο τεχνικό έλεγχο και πολλή καρδιά»!

Η κριτική του Miles Kastendieck (New York Journal-American) εξήρε δίπλα στο σολίστα και το έργο της ορχήστρας υπό τον Μητρόπουλο: «Στην cadenza της μετάβασης από το τρίτο στο τέταρτο μέρος ο Oistrakh επέδειξε τέτοια μαεστρία που θα έκοβε την ανάσα κάθε βιολονίστα και μετά ανταποκρίθηκε στους καταιγιστικούς κυματισμούς του Σοστακόβιτς στο φινάλε. Ο Μητρόπουλος και η ορχήστρα έκαναν πολύ περισσότερο από το να συνοδεύουν απλώς τον Oistrakh. Αρίστευσαν σε κάθε διάσταση»!

Στο ζοφερό ιδίωμα των καταστροφών του 20ού αιώνα

Από τις πρώτες κιόλας νότες του βιολιού του Καβάκου, μετά την εισαγωγή της ορχήστρας, έγινε απολύτως σαφές το τι θα ακολουθούσε, αφού όχι μόνο ο έντονος, μεστός ήχος του Ελληνα σολίστα κυριάρχησε στην αίθουσα, αλλά το ηχόχρωμα, η «προφορά» θα λέγαμε, παρέπεμπε άμεσα στον ήχο του Σοστακόβιτς και στους σκοτεινούς καιρούς από τους οποίους προέρχεται η μουσική. Και αυτή η απόλυτη ταύτιση, αν μας επιτρέπεται η έκφραση, του Καβάκου με το έργο, η βαθιά ερμηνευτική του ματιά και η καθηλωτική ατμόσφαιρα ήταν αυτά που κατέκτησαν το κοινό, τους κριτικούς αλλά κυρίως, ίσως και πιο σημαντικό, τους μουσικούς της Φιλαρμονικής, οι οποίοι σε ασυνήθιστα υψηλούς τόνους αποθέωσαν τον Ελληνα σολίστα, κάτι που δεν ξέφυγε από την προσοχή και των «New York Times» των οποίων ο τίτλος είναι χαρακτηριστικός: «When the Philharmonic Applauds the Soloist»!

Κορυφαία ερμηνεία

Αυτή η κορυφαία ερμηνεία πέραν από την εποπτεία και την «ανάγνωση» του Καβάκου στο έργο, και την υφολογική διαφοροποίηση των μερών του έργου, και το έντονο πάθος του, βασίστηκε και «χτίστηκε» πάνω σε μια σχεδόν απίστευτη τεχνική επίδοση, για την οποία μέλη της Φιλαρμονικής μας μίλησαν με θαυμασμό, σχεδόν με δέος, μετά τη συναυλία. Μια μουσικός, σημαντικό στέλεχος για τρεις δεκαετίες άλλης κορυφαίας ορχήστρας των ΗΠΑ, που βρέθηκε ως ακροάτρια στην αίθουσα, ψέλλισε κάποια στιγμή: «Αυτό ξεπερνά τα όρια του ανθρώπινου»! Κάποιος μάλιστα θέλησε να αστειευτεί με το γεγονός ότι ο Oistrakh είχε ζητήσει από τον Σοστακόβιτς να αλλάξει την αρχική παρτιτούρα για να του δώσει «μια ανάσα» πριν από το καταιγιστικό φινάλε, λέγοντας ότι για τον Καβάκο δεν θα ήταν αναγκαία αυτή η αλλαγή!

Ο Καβάκος είχε τον απόλυτο τεχνικό έλεγχο στις πολύ υψηλές ταχύτητες που επέλεξε, και ακόμα και τα πιο βιρτουόζικα περάσματα ακούγονταν ευκρινή, αρθρωμένα, τέλεια, με τον Ελληνα σολίστα χωρίς να κινεί ιδιαίτερα το σώμα του να τα κάνει πράγματα που φαντάζουν αδύνατα να φαίνονται σχεδόν απλά και αυτονόητα. Το εντυπωσιακό είναι ότι ακόμα και στο πιο γρήγορο πέρασμα στα όρια της ανθρώπινης τεχνικής δε χάνεται ούτε στιγμή η συνέχεια της «αφήγησης», κάθε στοιχείο συνεχίζει να έχει τη θέση του, το χρώμα του και τη μουσικότητά του. Στην cadenza και οι μουσικοί παρακολούθησαν καθηλωμένοι μαζί με το κοινό την απαράμιλλη επίδοση του Καβάκου. Εκτός από την τεχνική επίδοση οι μουσικοί στην αίθουσα, είτε στην ορχήστρα είτε στο κοινό, «ζήλεψαν» θα λέγαμε και την ευκρίνεια, τον ήχο και τις μαγικές «ψηλές» νότες του ονειρικού «Willemotte», δημιουργήματος του Stradivari από το 1734. Ο διακαής πόθος του Ελληνα σολίστα να αποκτήσει το συγκεκριμένο όργανο έγινε πραγματικότητα πριν από μερικά χρόνια και από τότε εμφανίζεται και ηχογραφεί με αυτό. Οι αρκετοί Ελληνες στο κοινό της συναυλίας της Παρασκευής που παρακολουθήσαμε, στάθηκαν από την πλευρά τους κυρίως στο πάθος και τα έντονα συναισθήματα της ερμηνείας.

Σε προηγούμενες εμφανίσεις του Καβάκου με τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης αρκετά χρόνια πριν την πανδημία, είχε εκφραστεί το παράπονο, ότι η ορχήστρα έπαιζε πολύ δυνατά και «κάλυπτε» ως ένα βαθμό τον σολίστα. Αυτή τη φορά ο Gianandrea Noseda οδήγησε την ορχήστρα σε μια πολύ διακριτική, σε ένα δυο σημεία, ιδιαίτερα του δεύτερου μέρους θα μπορούσε να πει και κανείς σχεδόν υποτονική, συνοδεία του Καβάκου που αναδείκνυε ακόμα περισσότερο την ερμηνεία του, ενώ συνεργαζόταν και «συνομιλούσε» αρμονικά μαζί του με τις δύο καταιγιστικές επιταχύνσεις-κορυφώσεις στο τέλος του δεύτερου μέρους και στο τέλος του έργου να είναι εντυπωσιακές σε ακρίβεια και ενέργεια.

Standing Ovation

Ορθιο για πολλή ώρα και φωνάζοντας «Μπράβο» το κοινό, αλλά και οι μουσικοί που χειροκροτούσαν αποθέωσαν τον εμφανώς ευδιάθετο Ελληνα σολίστα, ο οποίος ανταπέδωσε με τον «καθιερωμένο» πια Μπαχ στο ανκόρ. Χαρακτηριστική για την ατμόσφαιρα του ανκόρ, όπως και προηγουμένως στην cadenza και στην εξόχως υποβλητική αλλά και σκοτεινή Passacaglia η έκφραση του προσώπου ορισμένων μελών της ορχήστρας καθώς παρακολουθούσαν!

Δεύτερη ευκαιρία για την πρώτη εντύπωση

Η εξαιρετική συνεργασία του αρχιμουσικού με τον Καβάκο και η γεμάτη ευκρίνεια, δυναμισμό, ενάργεια και ενέργεια προσέγγισή του στα έργα, ιδιαίτερα στο Ρεσπίγκι, ανέτρεψε την εντύπωση από την μοναδική ως τώρα συναυλία που ο υπογράφων είχε παρακολουθήσει με τον συγκεκριμένο αρχιμουσικό. Πριν από χρόνια ο Noseda είχε αντικαταστήσει την τελευταία στιγμή τον James Levine (1943-2021) σε μία συναυλία της ορχήστρας της ΜΕΤ στο Carnegie Hall και η Πέμπτη του Μάλερ δεν ήταν κατά την ταπεινή μας γνώμη τότε ούτε τεχνικά ούτε ερμηνευτικά ικανοποιητική. Οπως όμως μας είπαν αργότερα μουσικοί της ορχήστρας και με δεδομένη την εξαιρετική εντύπωση που έκανε ο Noseda αργότερα στο ντεμπούτο του στην ίδια τη ΜΕΤ, αυτό οφείλονταν μάλλον στην έλλειψη δοκιμών στη συγκεκριμένη συναυλία και δεν είχε σχέση με την ικανότητα του ραγδαία ανερχόμενου τα τελευταία χρόνια αρχιμουσικού, οπότε περιμέναμε με ανυπομονησία, όπως και έγινε, την ευκαιρία να ανατραπεί η πρώτη μας αυτή εντύπωση.

Gianandrea Noseda

Ο Noseda είναι ο μουσικός διευθυντής της National Symphony Orchestra, η οποία έχει την έδρα της στο Kennedy Center της αμερικανικής πρωτεύουσας. Πρόσφατα η ορχήστρα παρέτεινε τη θητεία του μέχρι το 2028, ενώ η ορχήστρα έχει ξεκινήσει να επισκέπτεται τακτικά και τη Νέα Υόρκη. Ο Noseda έχει εμφανώς μια εξαιρετική σχέση με τον Λεωνίδα Καβάκο, ο οποίος όχι μόνο επισκέπτεται τακτικά την Ουάσιγκτον, αλλά συμπράττουν για πολλά χρόνια, έχοντας μάλιστα ερμηνεύσει το συγκεκριμένο έργο πολλές φορές με κορυφαίες ορχήστρες, ανάμεσά τους τη Συμφωνική του Λονδίνου και την ορχήστρα του Κλίβελαντ. Εκτός από τις εμφανίσεις του στις ΗΠΑ ο Noseda είναι ο Πρώτος Επισκέπτης της Συμφωνικής του Λονδίνου, ενώ ανέλαβε πρόσφατα και την ηγεσία της όπερας της Ζυρίχης. Παράλληλα, συνεργάζεται με τις σπουδαιότερες ορχήστρες του κόσμου, συμπεριλαμβανομένων της Φιλαρμονικής της Βιέννης και Βερολίνου, της Συμφωνικής του Σικάγου μεταξύ πολλών άλλων.

Θα έλεγε κανείς ότι όση ενέργεια «συγκρατήθηκε» από τη Φιλαρμονική στη συνοδεία του Καβάκου απελευθερώθηκε στο τελευταίο κομμάτι της βραδιάς στο «πυκνό» και εκρηκτικό «Feste Romane» του Ottorino Respighi (1879-1936) με την ευκρινή προσέγγιση του Noseda να ανταποκρίνεται στη «νέα» ακουστική της αίθουσας, για τις εντυπώσεις μας από την οποία θα επανέλθουμε, στην οποία κάθε όργανο είναι ιδιαίτερα διακριτό. Το κοινό ενθουσιάστηκε από το εκρηκτικό φινάλε και καταχειροκρότησε και πάλι την ορχήστρα και τον αρχιμουσικό. Και αν ο Μητρόπουλος είχε κάνει την πρεμιέρα με τη Φιλαρμονική αυτού και κάποιων άλλων (όπως η Δεκάτη συμφωνία) έργων του Σοστακόβιτς, το έργο του Respighi είχε παρουσιάσει για πρώτη φορά στη Νέα Υόρκη το 1929 κιόλας, έναν μόλις χρόνο μετά τη συγγραφή του, ο Arturo Toscanini.

Στην αρχή του δεύτερου μέρους η ορχήστρα ερμήνευσε για πρώτη φορά και την Πρώτη συμφωνία του Αφροαμερικανού συνθέτη George Walker (1922-2018).

Από τη Νέα Υόρκη στη Μασαχουσέτη

Το επόμενο αμερικανικό ραντεβού του Λεωνίδα Καβάκου είναι προγραμματισμένο για τον επόμενο Αύγουστο και το Tanglewood της Μασαχουσέτης. Εκεί στο ομώνυμο διάσημο φεστιβάλ του καλοκαιριού, που έλκει κάθε χρόνο μέχρι και 350.000 επισκέπτες στις ποικίλες δίμηνες εκδηλώσεις ο Καβάκος θα συμπράξει στις 19 Αυγούστου με τους οικοδεσπότες του Φεστιβάλ, τη Συμφωνική Ορχήστρα της Βοστώνης υπό τον Αντρίς Νέλσονς στο Κοντσέρτο του Τσαϊκόφσκι. Προσβάσιμη στο κοινό θα είναι και η γενική πρόβα αυτής της συναυλίας το πρωί της ίδιας μέρας. Λίγες μέρες αργότερα, στις 25 Αυγούστου, και ενώ η Συμφωνική της Βοστώνης μετά το πολύ πυκνό πρόγραμμά της Tanglewood  θα βρίσκεται στο Λονδίνο στην αρχή της μεγάλης ευρωπαϊκής της περιοδείας, ο Καβάκος θα συναντηθεί και πάλι με τους δύο κορυφαίους συναδέλφους του, τον πιανίστα Emanuel Ax και τον τσελίστα YoYoMa.

Μπετόβεν «για τρεις» και σε CD

Το «μαγικό τρίο» θα παρουσιάσει στο Tanglewood τις επόμενες δύο συμφωνίες του Μπετόβεν στην εκδοχή «Μπετόβεν για τρεις» του Shai Wosner. Ο γεννημένος στο Ισραήλ Wosner εκλέχθηκε εν τω μεταξύ -ανακοινώθηκε λίγες μέρες μετά την τελευταία εμφάνιση του τρίο στη Νέα Υόρκη- καθηγητής πιάνου στο διάσημο μουσικό πανεπιστήμιο: The Juilliard School στο οποίο είχε σπουδάσει υπό την καθοδήγηση του Emanuel Ax. Ο Wosner ενορχηστρώνει κατά παραγγελία των τριών τις συμφωνίες του Μπετόβεν για τρία μόνο όργανα, τις οποίες μαζί με τα «κανονικά» Τρίο του συνθέτη παρουσιάζονται στη συνέχεια σε συναυλίες αλλά και ηχογραφούνται. Στο Tanglewood θα παρουσιαστούν η Τετάρτη και η Εβδόμη. Από αυτή τη σειρά έχουν ήδη κυκλοφορήσει από τη Sony Classics οι δύο πρώτοι δίσκοι της σειράς. Ο πρώτος περιλαμβάνει τη Δεύτερη και την Πέμπτη συμφωνία, ενώ ο δεύτερος την Εκτη καθώς και ένα από τα Τρίο Op. 1, αρ. 3. Το «πείραμα» της μεταφοράς των συμφωνιών σε τρία όργανα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και αξίζει την προσοχή. Και γιατί από τη φύση της προσπάθειας αναδεικνύονται ή τονίζονται κάποιες άλλες πτυχές των έργων αλλά κυρίως λόγω της ποιότητας, της συνοχής και της κοινής προσέγγισης των τριών σπουδαίων μουσικών.

* Ο Φώτης Καλιαμπάκος είναι μέλος της Ενωσης Μουσικοκριτικών Βορείου Αμερικής (MCANA)