Η συζήτησή μας με τον Αλαν Σαπίρο (Alan Shapiro), επίτιμο καθηγητή Αρχαιολογίας για το Πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς, ξεκινάει με μια απλή αλλά ιδιαίτερα καινοφανή αλήθεια, η οποία ολοένα κερδίζει έδαφος. «Είναι μια πραγματικότητα, την οποία όλα τα μουσεία αντιμετωπίζουν σήμερα», μου λέει, «όπως και το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης με το οποίο σχετίζομαι, που πρέπει να επιστρέψουν έργα τέχνης στις χώρες προέλευσής τους».

Η ιδέα αυτή της επιστροφής των κλεμμένων αρχαιοτήτων, γίνεται ολοένα και πιο ισχυρή καθώς πολλές φωνές αρμόδιων ακαδημαϊκών και μη, καλούν τα δυτικά μουσεία να σταθούν στη σωστή πλευρά τη Ιστορίας και να επιστρέψουν έργα τέχνης, τα οποία μέχρι πρότινος ανήκαν στις συλλογές τους. Οσο και να ακούγεται όμως απλό, πρόκειται για ένα ζήτημα με ιδιαίτερα ηθικές, νομικές και πολιτικές επιπλοκές.

Επιπρόσθετα όμως, ίσως και πάνω απ’ όλα, πρόκειται για ένα ζήτημα διχαστικό. Και όπως μου ομολογεί με ειλικρίνεια ο ίδιος ο κ. Σαπίρο, δεν ανήκει στους μεγαλύτερους υποστηρικτές της επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα.

Ο ίδιος αγάπησε την αρχαία Ελλάδα και τον πολιτισμό της, όπως πολλοί από εμάς όντας παιδιά, μέσα από την ελληνική μυθολογία. Πολύ αργότερα, κατά την εφηβεία του, ένα ταξίδι δύο εβδομάδων με τους γονείς του στην Αθήνα και στο Αιγαίο τον μπόλιασε με την ιδέα να σπουδάσει Αρχαία Ελληνικά, να μάθει Νέα Ελληνικά και να θεμελιώσει την κατεύθυνσή του προς τις Κλασικές Σπουδές. Σπουδάζοντας στην Αθήνα μέσω του Ακαδημαϊκού Προγράμματος CYA (College Year In Athens) -το οποίο υφίσταται ακόμα- και ταξιδεύοντας στην Ελλάδα απ’ άκρη σ’ άκρη, οριστικοποίησε την απόφασή του να αφοσιωθεί στην Αρχαία Ελληνική Αρχαιολογία.

Εχοντας γνώση τόσο της Αρχαίας όσο και της Νέας Ελληνικής βρίσκετε τις δύο γλώσσες πολύ διαφορετικές;

Είναι πάρα πολύ διαφορετικές και κυρίως ως προς τη γραμματική. Το λεξιλόγιο, βέβαια όχι τόσο. Οταν μάθαινα Νέα Ελληνικά στην Αθήνα, μας είχαν μοιράσει σε δύο ομάδες. Στη μια ομάδα ήταν φοιτητές που είχαν σπουδάσει Αρχαία Ελληνικά, ενώ στην άλλη όχι. Η πρώτη συμβουλή της καθηγήτριάς μας -η οποία ήταν εξαιρετική και δεν θα την ξεχάσω ποτέ- ήταν «ξεχάστε ό,τι αρχαία ελληνικά ξέρετε». Βέβαια, ένα από τα θέματα που εγείρονται είναι αυτό της προφοράς. Πολλοί Ελληνες είναι πεπεισμένοι πως τα Νέα και τα Αρχαία προφέρονται με ακριβώς τον ίδιο τρόπο, πράγμα που φυσικά δεν ισχύει. Η προφορά που οι Κλασικιστές ακολουθούμε είναι η Ερασμιακή. Βέβαια όταν σπούδαζα εγώ, υπήρχε και η καθαρεύουσα, καθώς όλη η επιστήμη της Αρχαιολογίας ήταν γραμμένη στην καθαρεύουσα, η οποία φυσικά ήταν μια τρίτη γλώσσα που έπρεπε να μάθει κανείς. Απολαμβάνω όμως πολύ να μιλάω Νέα Ελληνικά και αισθάνομαι πολύ τυχερός που τα διδάχτηκα τότε, γιατί πολλοί φοιτητές σήμερα τυπικά δεν τα διδάσκονται.

Ποιες πιστεύετε είναι οι ποιότητες της Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης που την καθιστούν σχετική και δημοφιλή σήμερα;

Σκεφτείτε πρώτα την Αρχαία Ελληνική Γλυπτική και έπειτα σκεφτείτε την Αναγέννηση, κατά την οποία ο τρόπος που οι Αρχαίοι Ελληνες απεικονίζουν το ανθρώπινο σώμα, έγινε πρότυπο. Είναι αυτή η διαρκής συνέχεια της ελληνικής τέχνης που εξακολουθεί και σήμερα. Είναι η δύναμή της που έχει καθορίσει το πώς αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη ομορφιά. Επειτα πολλοί από τους μύθους που απεικονίζονται στην αρχαία ελληνική κεραμική, εξακολουθούν να ‘μιλούν’ στον σύγχρονο άνθρωπο. Συγκεκριμένες αξίες όπως, η φιλία, η αφοσίωση και η αγάπη, όπως και τα αντίθετά τους, η βία, ο πόλεμος, είναι διαχρονικές. Τέλος, με τους Περσικούς Πολέμους έχουμε μια πολιτιστική διάκριση Ανατολής και Δύσης και πολλά από τα στερεότυπα αυτά ισχύουν, ως αναλογίες πάντοτε, και σήμερα.

Υπό το φως της πρόσφατης πολιτικής κατάστασης στην Αμερική, οι Κλασσικές Σπουδές έχουν δεχτεί αυξημένη κριτική για έλλειψη συμμετοχής και συμπερίληψης της διαφορετικότητας. Περισσότερο δε, και η αρχαία ελληνική τέχνη έχει δεχτεί πυρά, πως έχει προωθήσει ή δώσει επιχειρήματα ανωτερότητας σε ακροδεξιά σχήματα.

Ναι, αυτό πραγματικά είναι μια πολύ ατυχής εξέλιξη. Το πώς δηλαδή το λευκό μάρμαρο έχει επιλεγεί από λευκούς εθνικιστές. Φυσικά αυτό είναι μια πολύ επικίνδυνη ιδέα, η οποία δεν έχει καμία λογική βάση, αφού φυσικά γνωρίζουμε πως τα αγάλματα δεν ήταν λευκά, αλλά ήταν βαμμένα με ποικίλα χρώματα. Μάλιστα, μια επερχόμενη έκθεση στο ΜΕΤ (Μητροπολοτικό Μουσείο Νέας Υόρκης, ‘Chroma: Ancient Sculpturein Color’, July5 2022 -March 26 2023) πρόκειται να παρουσιάσει ακριβώς αυτό, το πώς τα αγάλματα ήταν στην αρχική τους μορφή.
Από την μια πλευρά όμως η Αρχαιολογία και οι Κλασικές Σπουδές, όντως δεν έχουν υπάρξει ιδιαίτερα συμπεριληπτικές για το μεγαλύτερο τμήμα της ιστορίας τους, πράγμα που όμως αλλάζει σιγά σιγά. Υπάρχουν μια σειρά από πολύ ενδιαφέρουσες εξελίξεις και φρέσκια ματιά που Αφροαμερικανοί συνάδελφοι φέρνουν στο χώρο.
Από την άλλη πλευρά υπάρχουν και άλλες μετατροπές στην ορολογία της επιστήμης για τις οποίες δεν είμαι απόλυτα βέβαιος για την ουσιαστική προσφορά τους, όπως η αλλαγή περιγραφικών όρων, π.χ. του όρου «σκλάβος» σε «σκλαβωμένος», ή του όρου «πόρνη» σε «εργάτρια του σεξ».

Ας μιλήσουμε για το ζήτημα της πολιτιστικής περιουσίας. Η ελληνική κυβέρνηση εξακολουθεί να ζητά να επιστραφούν στην Αθήνα τα Γλυπτά του Παρθενώνα, τα οποία αποκολλήθηκαν από το μνημείο από τον λόρδο Ελγιν. Το Βρετανικό Μουσείο δεν είναι ακόμα πρόθυμο να προβεί στην επιστροφή τους. Ποια είναι η γνώμη σας;

Για να είμαι ειλικρινής δεν είμαι απολύτως υποστηρικτικός στην ιδέα της επιστροφής των Γλυπτών στην Ελλάδα. Καταλαβαίνω την επιχειρηματολογία της ελληνικής πλευράς, αλλά πρώτα απ’ όλα θα έλεγα πως έχουν περάσει περίπου 200 χρόνια από τη στιγμή που ο Ελγιν πήρε τα μάρμαρα, έτσι ώστε να είναι πια μέρος της Βρετανικής και της Ευρωπαϊκής Ιστορίας και κουλτούρας. Τα πράγματα αλλάζουν με τα χρόνια και μέσα από την προοπτική αυτή των διακοσίων χρόνων, τα οποία μεσολάβησαν, δεν είμαι σίγουρος τι θα μπορούσε να επιτευχθεί με την επιστροφή τους.
Επιπρόσθετα, όταν χτίστηκε το Μουσείο της Ακρόπολης και χάρη στον καθηγητή κ. Παντερμαλή, η παρουσίαση των μαρμάρων είναι απολύτως ιδιοφυής. Αυτό που έκαναν ήταν να συνδυάσουν όλα τα αυθεντικά μάρμαρα με γύψινα εκμαγεία αυτών που βρίσκονται στο Λονδίνο ή αλλού, με ξεκάθαρες επιγραφές για το πού βρίσκεται το καθένα. Τα εκμαγεία είναι λευκότερα, ώστε να είναι εύκολα διακριτά και συνοδεύονται από σκίτσα παλαιότερα ή πιο καινούρια, συνθέτοντας έτσι μια φανταστική έκθεση που καθιστά το Μουσείο της Ακρόπολης το καλύτερο σημείο στον Κόσμο για να μελετήσει κανείς τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Κι αυτός για εμένα είναι ο δεύτερος λόγος που καθιστά την επιστροφή των αυθεντικών μαρμάρων περιττή. Θα μπορούσαν να έχουν αφήσει τα σημεία της ζωφόρου που λείπουν κενά, κάνοντας έτσι μια δήλωση για την επιστροφή τους αλλά ευτυχώς ο κ. Παντερμαλής αποφάσισε ενάντια σε αυτό.