Το 1453 είναι ένας μεγάλος σταθμός για την υπόσταση του Ελληνισμού. Το Βυζάντιο σε αυτό το έτος έδειξε, βέβαια, πως δεν είχε αρκετές δυνάμεις, για να συνεχίσει την ύπαρξή του. Από την άλλη μεριά, ωστόσο, έδειξε, πως είχε τόσες δυνάμεις, όσες χρειάστηκαν για να πεθάνει ένδοξα. Κι έπεσε. Και άρχισε ύστερα η τουρκοκρατία που σε μερικά διαμερίσματα της χώρας κράτησε λίγα χρόνια μετά την εθνεγερσία του 1821 και σε άλλα ως τα 1881, το 1913 και το 1922.

Φυσικά, πριν από το 1821 οι αγώνες για την ελευθερία δεν σταμάτησαν. Οι Τούρκοι για να στερεώσουν την κατοχή τους στα ελληνικά εδάφη, βρέθηκαν σε αδιάκοπους αγώνες (1463-1715) με τους Βενετούς και τους Φράγκους. Στους αγώνες αυτούς πήραν μέρος και οι Ελληνες και πολλοί από αυτούς αναγκάζονται πολλές φορές να καταφύγουν σε Φραγκοκρατούμενα ακόμη νησιά.

Ο θάνατος του Βυζαντίου, όμως, ήταν θάνατος μόνο πολιτικός. Επεσε το Βυζάντιο σαν κράτος και σαν πολιτικός οργανισμός, μα από τα ερείπιά του έμεινε ο Ελληνισμός με το πνεύμα του, με την ψυχή του και το υψηλό του φρόνημα. Αυτός στάθηκε ανυπότακτος ως την Παλιγγενεσία και σε κάθε περίπτωση επέζησε για τρεις κυρίως λόγους. Γιατί οι Έλληνες:

Α) Είχαν κοινή συνείδηση, πως αποτελούσαν ένα έθνος και μάλιστα ένδοξο, με παραδόσεις και με μεγάλη ιστορία.

Β) Είχαν βαθιά πίστη στη θρησκεία τους, που τη θεωρούσαν θρησκεία πνευματική, ενώ τη θρησκεία του κατακτητή τη θεωρούσαν κατώτερη θρησκεία, θρησκεία υλιστική. Και αυτό τους έκανε να αισθάνονται υπεροχή απέναντι στους Τούρκους. Και

Γ) Εστρεψαν την προσοχή τους στην Παιδεία, χρησιμοποίησαν τη δύναμή τους και με αυτή κατόρθωσαν να οργανωθούν και να αποτελέσουν μια αρραγή ενότητα, έτοιμη για το μεγάλο αγώνα του λυτρωμού.

Το πώς διασώθηκε λοιπόν ο Ελληνισμός είναι έργο της Παιδείας.

Αλλωστε είναι αναμφισβήτητο, πως το Ελληνικό Εθνος διακρίνεται για την αγάπη στα Γράμματα και γενικά στην Παιδεία, σε μια μάλιστα Παιδεία που τα ιδεώδη της έχουν τις πηγές τους στον ελληνικό ανθρωπισμό και στο Χριστιανισμό.

Αυτό κι έγινε. Μα πολλές φορές με μεγάλες και όχι σπάνια με ανυπέρβλητες δυσκολίες. Και τούτο, γιατί ο κατακτητής δεν άφηνε την Παιδεία ελεύθερη, πράγμα που είχε για αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των αγραμμάτων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Μερικά από τα σπουδαιότερα προνόμια, που παραχώρησε ο Μωάμεθ ο Β’ στους υπόδουλους, ήταν τα προνόμια της Εκκλησίας να κανονίζει τα ζητήματα της Παιδείας.

Τούτο όμως, δεν σημαίνει πως έπαψαν οι καταπιέσεις των Τούρκων, οι οποίες συνεχίστηκαν και μάλιστα με σκληρότητα.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, η Εκκλησία έδειξε τη μεγάλη της ηθική και πνευματική δύναμη και για να ανταπεξέλθει στις οικονομικές απαιτήσεις του κατακτητή, αναγκάσθηκε να ζητεί χρηματικές εισφορές από πλούσιους Ελληνες του εσωτερικού και του εξωτερικού. Έτσι δημιουργήθηκε τότε η «ζητεία», που σαν άμεσο αποτέλεσμα είχε την οικονομική βελτίωση της Εκκλησίας, που με τον καιρό και με τις ποικίλες εισφορές σε χρήματα, σε είδη και σε ακίνητα, έγινε μεγάλη οικονομική δύναμη για να συντηρεί τα μοναστήρια και να ιδρύει σχολεία. Να φροντίζει έτσι τη μόρφωση του σκλαβωμένου Γένους.

Είναι αλήθεια πως η Εκκλησία φρόντιζε για τη μόρφωση του έθνους. Ετσι, εκτός από τα κρυφά σχολειά που ιδρύει και θέτει σε λειτουργία, ιδρύει από την αρχή της Τουρκοκρατίας τη Μεγάλη του Γένους Σχολή και μεταγενέστερα την Αθωνιάδα, τις σχολές του Βουκουρεστίου, τα Γυμνάσια και τα Δημοτικά σχολεία καθώς και πολλά άλλα σχολεία σε αστικά κέντρα και σε χωριά. Αρκεί να σημειωθεί πως τα μοναστηριακά κέντρα ήταν περισσότερα από 600 και η ζωή σε αυτά ήταν αδιατάρακτη.

Μια δύναμη λοιπόν που φρόντιζε για την Παιδεία του έθνους στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ήταν η Εκκλησία. Σιγά σιγά όμως παρουσιάζεται και η Αυτοδιοίκηση, η Κοινότητα δηλαδή με τους προεστούς και δημογέροντες που από όλα τα καθήκοντά τους πρώτιστο καθήκον θεωρούν τη μόρφωση και την πολιτική διαπαιδαγώγηση του έθνους.

Εξ άλλου, στις κοινότητες του εξωτερικού ζουν πολλοί λόγιοι Ελληνες και με αυτούς συντηρείται η ελληνική παράδοση, καλλιεργείται το πνεύμα και στρέφεται το ενδιαφέρον του κόσμου στη σκλαβωμένη Ελλάδα. Ετσι ετοιμάστηκε ψυχικά το έθνος για την απελευθέρωσή του. Ατύχημα ήταν το ότι ο υπόδουλος Ελληνισμός δεν είχε ένα κέντρο Παιδείας. Παρά την έλλειψη αυτή, η αγάπη προς μόρφωση ποτέ δεν σταμάτησε και συνέχιζε να ανθίζει και να λάβει τα γνωστά αποτελέσματα που είχε ο ξεσηκωμός για την Επανάσταση. Αλλά και να διατηρηθεί και να διαιωνισθεί η γλώσσα, ο πολιτισμός μας και το αθάνατο ελληνικό πνεύμα.

* Η Στέλλα Κοκόλη είναι πρόεδρος Ομοσπονδίας Ελλήνων Εκπαιδευτικών.