Με την ευκαιρία των εορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, θα ήθελα να αναφερθώ σε μερικά έθιμα από όλη την Ελλάδα που θυμόμαστε και που πολλοί από εμάς έχουμε προσωπικά βιώματα και που ποτέ δεν μπορούν να ξεχαστούν. Χαιρόμαστε να τα διαβάζουμε ή να μεταδίδουμε και να τα διηγούμαστε στα παιδιά και στα εγγόνια μας.

Ενα έθιμο που συνηθίζεται σε πολλά μέρη της Ελλάδας είναι ο Χριστουγεννιάτικος Μπουναμάς. Σε άλλα μέρη δίνουν χρήματα στα παιδιά τα Χριστούγεννα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας δίνουν τον Μπουναμά την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Είναι ένα χρηματικό ποσό σαν δώρο που δίνεται κυρίως σε παιδιά, εγγόνια ή ανίψια για να χαρούν και να είναι ευλογημένα όλη τη χρονιά. Στην Κρήτη το λένε «Καλή Χέρα» επειδή τα χρήματα τα βάζουν στο χέρι των παιδιών. Στην Κρήτη μάλιστα γίνεται μια ξεχωριστή λειτουργία στον Αη Γιάννη στη Μαραθοκεφάλα της Κισσάμου. Εκεί γίνεται μία αναπαράσταση της φάτνης που γεννήθηκε ο Χριστός με αληθινά πρόβατα, βοσκούς, καμπάνες, φωτιά και ένα αστέρι να λάμπει στην κορυφή της σπηλιάς.

Ενα άλλο χριστουγεννιάτικο έθιμο που διατηρείται από χρόνια σε διάφορα μέρη της Ελλάδας είναι το «ποδαρικό». Ο πρώτος άνθρωπος που θα πατήσει με το πόδι του στο σπίτι του μετά την είσοδο του νέου χρόνου, πρέπει να είναι τυχερός και φωτισμένος για να φέρει τύχη στο σπίτι που πατάει και μάλιστα με το δεξί του πόδι. Η έκφραση που λέει είναι «σας εύχομαι καλή χρονιά και με το δεξί μου μπαίνω».

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας ιδίως σε νησιά παραμονή της Πρωτοχρονιάς, μετά από το γλέντι και το φαγοπότι βάζουν ένα πιάτο με μεζέδες και γλυκίσματα για τον Άγιο Βασίλη και το πρωί βλέπουν αν το έχει δοκιμάσει. Εκτός από τα πολλά γλυκά ποτά και φαγητά που κάθε μέρος της Ελλάδας ετοιμάζει για τις γιορτές (παραδοσιακά μελομακάρονα, ξεροτήγανα, κουραμπιέδες, λουκουμάδες, κουλουράκια, μιζυθρόπιτες, είναι και η μπουγάτσα).

Το έθιμο της μπουγάτσας είναι ονομαστό σε πολλά μέρη κυρίως στην Κρήτη. Τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς στο Ηράκλειο και μετά από τυχερό παίξιμο χαρτιών αυτό του «τζόγου», χαμένοι ή κερδισμένοι στα χαρτιά αγοράζουν από τους δρόμους την μπουγάτσα και τη φέρνουν στο σπίτι για να είναι όλος ο χρόνος γλυκός.

Ενα άλλο έθιμο των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι το σπάσιμο του ροδιού. Κυρίως στη νότια Ελλάδα, στα νησιά του Αιγαίου και αλλού πιστεύουν στο σπάσιμο του ροδιού την ημέρα της Πρωτοχρονιάς στην είσοδο του σπιτιού για να φέρει ευλογία και χαρά όλο τον χρόνο. Αυτή η παράδοση ανάγεται στην ιστορία των Ελλήνων όπου το όμορφο κόκκινο φρούτο ήταν σύμβολο γονιμότητας και αναγέννησης. Είναι το φρούτο της θεάς Ήρας η οποία στα γλυπτά φαίνεται να κρατά μια ροδιά. Το έθιμο αυτό του ροδιού ιστορικά αναφέρεται ότι ξεκίνησε από την Πελοπόννησο και λίγο λίγο καθιερώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα. Μάλιστα δε, ο νοικοκύρης του σπιτιού παίρνει μαζί του ένα ρόδι στην εκκλησία για να ευλογηθεί και όταν επιστρέψει στο σπίτι μπαίνει με το δεξί του πόδι και σπάει το ρόδι λέγοντας ευχές για ευλογημένο και χαρούμενο νέο έτος.

Κάλαντα

Τα κάλαντα ίσως είναι ένα από τα λίγα έθιμα που διατηρούνται αναλλοίωτα ακόμα και σήμερα. Από νωρίς το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων μικρά παιδιά βγαίνουν στους δρόμους και χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών με τρίγωνα και στολισμένα καραβάκια (κυρίως στα νησιά), ρωτώντας «να τα πούμε;». Τότε οι νοικοκυρές και νοικοκύρηδες ανοίγουν τις πόρτες, τους δίνουν χρήματα, ή γλυκά και τους λένε «ναι, να τα πείτε». «Χριστούγεννα πρωτούγεννα, πρώτη η γιορτή του χρόνου, ελάτε, δείτε, μάθετε πως ο Χριστός γεννάται…». Το ίδιο γίνεται και παραμονή της Πρωτοχρονιάς με τα κάλαντα «αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά και αρχή καλός μας χρόνος…».

Τα Θεοφάνεια

Στα Θεοφάνεια η Ελληνική Ορθόδοξης Εκκλησία γιορτάζει τη «Μεγάλη ευλογία των υδάτων». Η παράδοση αυτή πραγματοποιείται για να θυμόμαστε και να γιορτάζουμε τη βάπτιση του Χριστού και για να ευλογούμε τα νερά. Σε αυτή την τελετή οι ιερείς ευλογούν τα νερά. Τη θάλασσα, τα ποτάμια και λίμνες. Ενας ιερέας, περιτριγυρισμένος από γενναία νεαρά αγόρια, ρίχνει ένα σταυρό στη θάλασσα, είτε από το λιμάνι είτε από μια βάρκα. Τη στιγμή που ο σταυρός φεύγει από το χέρι του ιερέα, είναι το σήμα για να βουτήξουν στο παγωμένο νερό για να τον πιάσουν. Ο τυχερός που θα βρει και θα επιστρέψει το σταυρό ευλογείται από τον ιερέα.

Το Χριστόψωμο και η βασιλόπιτα είναι γνωστά σε όλη την Ελλάδα. Το Χριστόψωμο, ένα στρογγυλό καρβέλι αποτελεί παράδοση του χριστουγεννιάτικου τραπεζιού. Το ζύμωμα του ψωμιού είναι μια ιεροτελεστία. Χρησιμοποιείται κοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρύφαλλο. Πλάθουν τη ζύμη και κάνουν ένα σταυρό με λωρίδες ζύμης. Το Χριστόψωμο τρώγεται το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, δίνοντας πολλές ευχές.

Μετά από αυτό, το ίδιο σημαντικό έθιμο είναι της βασιλόπιτας, η πίτα του Αγίου Βασιλείου. Ο Μέγας Βασίλειος είναι μια από τις σημαντικότερες μορφές της Πρωτοχρονιάς σε όλη την Ελλάδα καθώς είναι αυτός που φέρνει όλα τα δώρα στα παιδιά. Η βασιλόπιτα της Πρωτοχρονιάς έχει μέσα του φλουρί του Αη Βασίλη που όποιος το βρει στο κομμάτι της πίτας που κόβεται για όλη την οικογένεια θα είναι ο τυχερός της χρονιάς.

Ξεχωριστά έθιμα είναι στην Άνδρο, στη Χίο με τα δικά τους κάλαντα, στην Κάρπαθο, στα Δωδεκάνησα, σε πολλά από αυτά τα νησιά φτιάχνουν τοπικά παραδοσιακά, με τοπικά μυρωδικά καθώς και τοπικές συνταγές.

Τα Καλικαντζαράκια

Οι Ελληνες πιστεύουν ότι είναι κάποιοι μικροί, μαύροι, αρσενικοί, κυρίως τυφλοί, με μακριές μαύρες ουρές. Βγαίνουν μόνο τη νύχτα γιατί δεν τους αρέσει ο ήλιος, η φωτιά και ο αγιασμός. Αυτά τα άτακτα πλάσματα λέγεται ότι ζουν κάτω από τον φλοιό της Γης όλο το χρόνο, πριονίζοντας το δέντρο της ζωής που συγκρατεί τον πλανήτη μας και τον κρατά να περιστρέφεται. Κάθε χρόνο στις γιορτές όμως ανεβαίνουν στη Γη για να μας κλέψουν τα γλυκά και κυρίως για να κάνουν αταξίες.

Αν δεν θέλετε να τους δείτε να τριγυρίζουν στο σπίτι σας αφήσετε ένα τρυπητό στο κατώφλι. Οι Καλικάντζαροι μπορούν να μετρήσουν μόνο μέχρι το 2 και θεωρούν τον αριθμό 3 ιερό. Θα εξαφανιστούν πριν τον προφέρουν. Είναι ωραία όλα τα έθιμα αλλά όσο περνάει ο χρόνος λιγότερα και λιγότερα μεταφέρονται στις επόμενες γενεές.

* Η Στέλλα Κοκόλη είναι πρόεδρος Ομοσπονδίας Ελλήνων Εκπαιδευτικών.