Εχει κάτι να μας πει σήμερα ο Ρήγας Βελεστινλής; Ερώτημα που αυθόρμητα έρχεται στον καθένα μας. Μελετώντας τα έργα του, τα οποία εντάσσονται στο στρατηγικό σχέδιο της επανάστασής του, θα δούμε ότι σε αυτά ο Ρήγας καταθέτει αρκετά μηνύματα, δίνει πολλά διδάγματα, που σηματοδοτούν την πορεία των Ελλήνων, όπως τα παρακάτω αναγραφόμενα.

H διαχρονικότητα και ενότητα του Ελληνισμού. Ο Ρήγας στη «Χάρτα της Ελλάδος», Βιέννη 1797, δίπλα στα αρχαία ονόματα παραθέτει και τα ονόματα της συγχρόνου του εποχής, μια σύνδεση με το ιστορικό παρελθόν, τονίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στους σκλαβωμένους τη διαχρονικότητα του Ελληνισμού. Γι’ αυτό και αναγράφει: Αίγιον-Βοστίτζα, Λευκάς-Αγία Μαύρα, Ολυμπία-Πίσα, Μελιβοία-Δέσιανη, Δότιον-Αγυιά, Φεραί-Βελεστίνο, Δελφοί-Καστρί, Χαλκίς-Εύριππος.

Μάλιστα, στο «Νέο Ανάχαρσι» κατά τη μετάφραση του γαλλικού κειμένου ο Ρήγας μερικές φορές αντικαθιστά, το αρχαίο όνομα με εκείνο της εποχής του. Και για παράδειγμα αναφέρουμε πως αντί για Υπάτη γράφει Πατρατζίκι, και πως αντί για Φεραί, που αναφέρει ο Βαρθελεμύ, ο Ρήγας πολλές φορές αντικαθιστά το αρχαίο όνομα με το σύγχρονο όνομα, Βελεστίνο. Ιδιαίτερα όταν αρχίζει η περιγραφή των αρχαίων Φερών ο Ρήγας ως κεφαλίδα βάζει «Οι βασιλείς των Φερών τουτέστι του Βελεστίνου», συνδέοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το απώτερο παρελθόν με το παρόν.

Το ίδιο εφαρμόζει και στα αρχαία νομίσματα της δωδεκάφυλλης «Χάρτας» τους, στα οποία βάζει το όνομα της συγχρόνου του εποχής. Για παράδειγμα,  το νόμισμα των Παγασών το αναφέρει ως του Βόλου, των Φερών ως του Βελεστίνου, το νόμισμα της Φαλάννης ως Δεριλί, της Φαρκαδώνος ως Ζάρκου, των Κορκυραίων ως Κορφών.

Πολύ σημαντική πληροφορία για τη διαχρονικότητα του Ελληνισμού είναι εκείνη, που ο Ρήγας μνημονεύει στο προλογικό σημείωμα που έγραψε στα «Ολύμπια», όπου περιγράφει τα Ολυμπιακά αγωνίσματα και επιπλέον μας δίνει την πληροφορία ότι από αυτά τα Ολυμπιακά αγωνίσματα «ο δρόμος, η πάλη, ο δίσκος, το άλμα και το παγκράτιον παίζονται μέχρι της σήμερον εις την Θεσσαλίαν και εις όλην την Ελλάδα». Πολύ σημαντική πληροφορία για τη διαχρονικότητα των Ολυμπιακών αγωνισμάτων στον ελληνικό χώρο.

Ο Ρήγας δίνει πολλές ιστορικές πληροφορίες με σκοπό να ενδυναμώσει την αυτογνωσία των Ελλήνων. Ειδικότερα, στο περιθώριο, στο επάνω μέρος του 10ου φύλλου της «Χάρτας» του, παραθέτει 110 ονόματα ενδόξων ανδρών της αρχαίας Ελλάδος από τον δωδέκατο αι. π.Χ. έως τον πρώτο π.Χ. Επίσης στο περιθώριο του 12ου φύλλου αναγράφει τους «από Ελλήνων βασιλεύσαντες ενδόξως», αρχίζοντας από τον Μέγα Αλέξανδρο και φθάνοντας στην Κλεοπάτρα και στη συνέχεια αναγράφει τους «μετά Χριστόν Ρωμάνους», τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, τον Αύγουστο, τον Τιβέριο, τον Καλιγούλα, τον Μέγα Κωνσταντίνο, τον Ιουλιανό, και στο περιθώριο του 2ου φύλλου σημειώνει, δίπλα στον Μέγα Θεοδόσιο με το σύμβολο του Σταυρού, ότι η αυτοκρατορία χωρίστηκε στο ανατολικό και δυτικό τμήμα, «εχωρίσθη το βασίλειον εις ανατολικόν και δυτικόν». Επειτα, μνημονεύει τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες όλων των αιώνων φθάνοντας στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι δεν σταματάει την αναγραφή στον Παλαιολόγο. Ο Ρήγας καταχωρίζει την ημισέληνο και μνημονεύει τους σουλτάνους μέχρι της εποχής του, τον Σελίμ τον Γ’, 1789. Μια ιστορική διαδρομή των εξουσιαστών του χώρου, για τον οποίο έφτιαξε την Χάρτα του, και όπου οραματίζονταν να δημιουργήσει μετά την επανάσταση το δημοκρατικό του κράτος.

Ακόμη, ο Ρήγας εξέδωσε το τοπογραφικό διάγραμμα, την «Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως», όπου καταχωρίζει πολλά ιστορικά στοιχεία καθώς και πολλά αρχαία τοπωνύμια με σκοπό να ενισχύσει την ιστορική γνώση και δείξει την ελληνική διαχρονικότητα του χώρου. Αναγράφει «Βυζάντιον-Κωνσταντινούπολις», μνημονεύει το παλάτι του Κωνσταντίνου και του Βελισαρίου, την Αγία Σοφία. Παραθέτει έξι νομίσματα, τρία του αρχαίου Βυζαντίου και άλλα τρία της μετά Χριστόν εποχής. Μάλιστα, το έκτο είναι η σφραγίδα του τελευταίου αυτοκράτορα, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, και δίπλα γράφει την με συναισθηματική φόρτωση φράση «και εδουλώθημεν» και αναγράφει αποσπάσματα από τον Απολλώνιο τον Ρόδιο. Επιπλέον, ο πρότυπος χάρτης, τον οποίο ο Ρήγας χρησιμοποίησε για την «Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως», ήταν με τα οθωμανικά και μόνο ονόματα στην περιοχή του Βοσπόρου. Ωστόσο, ο Ρήγας πρόσθεσε άλλα ενενήντα αρχαία ελληνικά ονόματα της περιοχής του Βοσπόρου, που τα πήρε, όπως έχουμε επισημάνει στην εργασία μας για την για πρώτη φορά ταύτιση του προτύπου της «Χάρτας της Ελλάδος», από έναν χάρτη της αρχαίας εποχής του Barbie du Bocage. Επιπροσθέτως, ο Ρήγας βάζει και τη συμβολική με όλο νόημα παράσταση του κοιμισμένου λιονταριού στα πόδια του οποίου έθεσε το ρόπαλο του Ηρακλέους. Για τη σημασία του ροπάλου στην επαναστατική σκέψη του Ρήγα μπορεί κανείς να δει τη σχετική μελέτη μας, Το ρόπαλο του Ηρακλέους στους χάρτες του Ρήγα. Νέες έρευνες, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2010.

Επιπλέον, στον τίτλο της Χάρτας δίνει πολλά ιστορικά στοιχεία, τον Κολοσσό της Ρόδου, την Αργώ, την παράσταση με τον Δευκαλίωνα και την Πύρρα με την αρχή του ανθρωπίνου γένους, τη θυσία στον Δία, τα Ολυμπιακά αγωνίσματα, την πάλη, αρματοδρομία, ιπποδρομία, τη θεά με το κηρύκειο, το κείμενο στο ανοιχτό βιβλίο δίπλα στο αριστερό πόδι της θεάς «Πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω», που είναι από τον Ομηρο (Οδύσσεια Α 3), και την παράσταση της πάλης του γυμνόποδα Ηρακλή με την έφιππη Αμαζόνα, της οποίας σπάει με το ξύλινο ρόπαλο το σιδερένιο αμφίστομο τσεκούρι της.

Ο Ρήγας, επιπροσθέτως, σε διάφορα μέρη της Χάρτας του καταχωρίζει 162 νομίσματα ένδοξων πόλεων της αρχαίας Ελλάδος, γνωρίζοντας πως το νόμισμα αντικατοπτρίζει την οικονομική, την πολιτική δύναμη και ακμή τους. Στη Χάρτα του επίσης χρησιμοποιεί την πολιτική διαίρεση του ελληνικού χώρου σε τοπαρχίες και επαρχίες καθώς και την ελληνική ονοματολογία και όχι την οθωμανική. Και επιπλέον καταχωρίζει και άλλες επιπεδογραφίες ιστορικών τόπων και ιστορικών γεγονότων, της Σπάρτης, της Ολυμπίας, των Δελφών, των Αθηνών, των Θερμοπυλών, της ναυμαχίας της Σαλαμίνος, της μάχης των Πλαταιών, το αρχαίο θέατρο, κεντρίζοντας έτσι τη γνώση και δημιουργώντας παράλληλα συναισθήματα για όλα αυτά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δείχνει το μεγαλείο των προγόνων, των προπατόρων. Επιπλέον, καταχωρίζει και το τοπογραφικό διάγραμμα της γενέτειράς του, του Βελεστίνου, δίπλα στον τίτλο, δίνοντας έτσι ένα δίδαγμα πως πρέπει να αναδεικνύουμε τα ιστορικά στοιχεία της γενέθλιας γης μας.

Οι πρόγονοί μας, οι ήρωές μας πρέπει να είναι τα πρότυπά μας. Σε μια εποχή που όλοι υμνούσαν τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη ως ελευθερωτή των λαών, ο Ρήγας δεν γράφει ούτε ένα στίχο, ούτε μια λέξη για τον δοξασμένο της εποχής του στρατηλάτη, όπως έκαναν άλλοι Ελληνες λόγιοι (Κοραής, Περραιβός, Μαρτελάος). Αυτήν την εποχή το 1797 ο Ρήγας εκδίδει την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τον προσφέρει στους σκλαβωμένους ως πρότυπο ανδρείας και αποφασιστικότητας. Παρόμοια στον Θούριό του, στίχοι 117-120, δίνει στους σκλαβωμένους ραγιάδες ως πρότυπο αγωνιστικότητας τους αρχαίους Ελληνες, τους προπάτορες, γι’ αυτό και αναφωνεί: «Πώς οι προπάτορές μας ωρμούσαν σαν θεριά, για την Ελευθερίαν πηδούσαν στη φωτιά, έτζι κ’ ημείς, αδέλφια, ν’ αρπάξωμεν για μια, τ’ άρματα και να βγούμεν απ’ την πικρή σκλαβιά».

Επίσης, στον Υμνο Πατριωτικό, στη στροφή 6, ο Ρήγας αναφωνεί πως οι ραγιάδες θα πρέπει να αποτινάξουν την τυραννία και σκλαβιά και  παράδειγμά γι’ αυτό να είναι οι προπάτορές τους:

«Παράδειγμα μάς είναι των προπατόρων μνήμαι».

Ακόμη στον «Υμνο Πατριωτικό» στις στροφές 33 και 34 ο Ρήγας απευθύνεται στον Μέγα Αλέξανδρο και τον Λεωνίδα τονίζοντας πως πρέπει να τους μιμηθούμε που είναι πρόγονοί μας:

«Αυτούς κ’ εμείς τους θαυμαστούς, ήρωας κι άλλους εκλεκτούς ας μιμηθώμεν τώρα, μη χάνωμεν την ώρα, ότ’ είναι πρόγονοί μας». Ωστόσο ο Ρήγας προβάλλει σε πολλές στροφές του Υμνου Πατριωτικού, ως παράδειγμα αγωνιστικότητας εναντίον του οθωμανικού κατακτητή, τους ξακουστούς  καπεταναίους, τον Μπότσαρη, τον Βλαχάβα, τον Λάζο, τον Μπασδέκη, τον Κοντογιάννη, τον Ζαχαριά, τον Κολοκοτρώνη και τόσους άλλους που στη στροφή 32, όλοι «Αυτοί Τυράννους δεν ψηφούν κ’ ελεύθεροι στον κόσμον ζουν. Πλούτος, ζωή, τιμή τους είν’ μόνο το σπαθί τους. Και τρέχουν για την δόξαν με χαρά στη φωτιά».

Και στην «Επαναστατική Προκήρυξη» φέρνει ως παράδειγμα την αγάπη των προπατόρων για την ελευθερία. Γι’ αυτό τονίζει ότι οι σκλαβωμένοι Ελληνες «εκτινάζοντες ανδρικώς τον ουτιδανόν ζυγόν του Δεσποτισμού και εναγκαλιζόμενοι την πολύτιμον ελευθερίαν των ενδόξων προπατόρων των, να μην αφεθώσιν ουδέποτε να καταπατώνται ως σκλάβοι εις το εξής από την απάνθρωπον τυραννίαν». Ο Ρήγας δίνει το δίδαγμα πως θα πρέπει τους προγόνους, τους προπάτορες, τους ήρωες να τους προσφέρουμε ως πρότυπα στους ανθρώπους, για να μπορέσουν σωστά να πορευτούν στη διαδρομή της ζωής τους.

Ο Ελληνισμός στηρίζεται στη δύναμη του πνεύματος και ο βαρβαρισμός στην υλική δύναμη. Στην προμετωπίδα της «Χάρτας της Ελλάδος», που εξέδωσε το 1797 στη Βιέννη έχει την παράσταση όπου ο Ηρακλής με το ξύλινο ρόπαλο, σύμβολο του ελληνικού πνεύματος, παλεύει με την έφιππη Αμαζόνα που κρατάει το σιδερένιο διπλό πέλεκυ, σύμβολο της περσικής δύναμης, του βαρβαρικού πνεύματος. Και στην πάλη αυτή ο γυμνόποδας Ηρακλής έχει αρπάξει την Αμαζόνα και της έχει τσακίσει το σιδερένιο πέλεκυ. Θέλει να υποδηλώσει ο Ρήγας πως η δύναμη του πνεύματος τελικά θα νικήσει τη δύναμη της ύλης, των αρμάτων, αν οι Ελληνες πορευτούν με τις αρετές του Ηρακλή, αποφασιστικότητα, αφοσίωση στα ιδεώδη, πίστη στο καθήκον, υπεράσπιση του δικαίου.

Το ίδιο και στην παράσταση στο πρώτο φύλλο της Χάρτας του, που στη ράχη του κοιμισμένου λιονταριού επικάθονται τα σύμβολα εξουσίας του σουλτάνου και ο Ρήγας ωστόσο στα πόδια του λιονταριού έχει βάλει το ρόπαλο του Ηρακλέους, θέλοντας έτσι να υποδηλώσει, πως όταν οι σκλαβωμένοι λαοί των Βαλκανίων ξυπνήσουν με τον Θούριο και την επανάστασή του θα αρπάξουν το ρόπαλο-τα όπλα και θα γκρεμίσουν την απολυταρχική εξουσία του σουλτάνου και θα δημιουργήσουν το δημοκρατικό πολίτευμα με την Νέα Πολιτική Διοίκησή του.

Η ελευθερία με τις δυνάμεις των σκλαβωμένων αποκτιέται, δεν δωρίζεται από τους ξένους. Στα Επαναστατικά κείμενά του, τον Θούριο, τον Υμνο Πατριωτικό, το Σύνταγμά του, διαπιστώνει κανείς πως δεν απευθύνει έκκληση για βοήθεια στις ξένες δυνάμεις για την απόκτηση της ελευθερίας. Πρωτόγνωρη τακτική. Μέχρι τότε οι σκλαβωμένοι Ελληνες κατέφευγαν στις αυλές του Πάπα και των χριστιανών αυτοκρατόρων ανατολής και δύσης για να τους ελευθερώσουν από τον τύραννο κατακτητή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του πνεύματος αυτού αποτελεί τα όσα γράφει ο διοικητής της Λευκάδας στο Δόγη της Βενετίας το 1687: «Δείγματα υποταγής μου έφεραν οι δημογέροντες των χωριών εκείνων όχι μόνον της περιοχής Αγράφων και Τρικάλων, αλλά και από την Λάρισαν και από τα Φάρσαλα έρχονται και προσφέρονται αυθορμήτως και δηλώνουν υποταγήν και υπόσχονται να συνεισφέρουν ετησίως διάφορα ποσά δια την συντήρησιν του στρατού και στόλου, ελπίζοντες ν’ απαλλαγούν από την τυραννίαν των απίστων».

Γνώριζε ο Ρήγας πως οι ξένες δυνάμεις τα συμφέροντά τους θα προσπαθήσουν να εξυπηρετήσουν, όπως χαρακτηριστικά δηλώνει ο Φιλικός Γεώργιος Λασσάνης στο θεατρικό του έργο «Η Ελλάς και ο Ξένος», που παίχτηκε στην Οδησσό το 1819, «Ο ξένος δεν θα βοηθήσει ποτέ τον ξένο, εάν δεν υπολογίζει να αποκτήσει απ’ αυτόν μεγάλο κέρδος».

Γι’ αυτό ο Ρήγας στο στρατηγικό σχέδιο της επανάστασής του έχει πρώτα την ενίσχυση του ηθικού των σκλαβωμένων, την εμπέδωση της αυτοσυνειδησίας, της ιστορικής αυτογνωσίας, τη θέληση και αποφασιστικότητα στο να πάρουν τα όπλα για την επανάσταση. Μετά έχει το επιτελικό σχέδιο του ένοπλου αγώνα, και τέλος τον δημοκρατικό τρόπο λειτουργίας του ελευθερωμένου χώρου.

Και τον δρόμο, που χάραξε ο Ρήγας με τα τρία προστάγματά του, τώρα η επανάσταση, όλοι στην επανάσταση και με τις δικές μας δυνάμεις η επανάσταση, ακολούθησαν λίγα χρόνια αργότερα ο Ανώνυμος ο Ελλην στην Ελληνική Νομαρχία το 1806, οι Φιλικοί το 1814 και οι επαναστάτες του 1821, και πέτυχαν την λευτεριάς μας.

* Ο Δρ Δημήτριος Καραμπερόπουλος είναι ιστορικός της Ιατρικής και πρόεδρος της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα www.rhigassociety.gr