Οι εντάσεις στην Ανατολική Μεσόγειο συνθέτουν ένα πολύπλοκο τελετουργικό πρωτοβουλιών και εξουσιών. Καθώς οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία εμφανίζονται για άλλη μια φορά στον ορίζοντα, μια πρώιμη (εντός των πρόσφατων τουρκικών δράσεων) πρωτοβουλία είχε στόχο μια ιστορική έδρα τελετουργίας και εξουσίας. Συνεχίζοντας τη διερεύνησή του των συνεπειών και της σημασίας της επαναμετατροπής της Αγίας Σοφίας, ο «Εθνικός Κήρυκας» μίλησε με την καθηγήτρια του UCLA, Δρ Σάρον Γκερστέλ, Διευθύντρια του Κέντρου Σπουδών του Ελληνικού Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια.

«Εθνικός Κήρυκας:» Δρ. Γκερστέλ, ζούμε μια εποχή έντονης πολιτικής αναταραχής στη Μεσόγειο, και η εκ νέου μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί είναι μια από τις πλέον προβεβλημένες αλλαγές. Μας θυμίζει τον Βαλδουίνο της Φλάνδρας, να μπαίνει στην Αγία Σοφία για να δηλώσει την κυριαρχία του μετά από μία -εσωτερική και όχι εξωτερική- μάχη δογμάτων. Φαίνεται ότι η Αγία Σοφία ήταν πάντα θέατρο πολιτικού προσδιορισμού, έτσι δεν είναι; Γιατί παραμένει ένας πολιτικός χώρος;

Δρ Σάρον Γκερστέλ: Η Αγία Σοφία υπήρξε και θα είναι πάντα το μεγαλύτερο σύμβολο του Βυζαντίου και της Ορθοδοξίας. Ηταν το τελετουργικό κέντρο της αυτοκρατορικής και πατριαρχικής εξουσίας και από τη θέση της στο Βόσπορο, διατράνωνε την ταυτότητα της πόλης σε οποιονδήποτε επισκέπτη την πλησίαζε διά θαλάσσης. Από την εποχή που χτίστηκε, η εκκλησία ενέπνεε δέος και, σε ορισμένες περιπτώσεις, φθόνο. Ετσι, δεν είναι απρόσμενο ότι οι κατακτητές χρησιμοποιούσαν την Αγία Σοφία για να σηματοδοτήσουν αλλαγές εξουσίας μέσω της καθαγίασης εκ νέου (το 1204 υπό τους Σταυροφόρους) ή της μετατροπής (το 1453 από τους Οθωμανούς Τούρκους). Ακόμα όμως και κάτω από τη μακρόχρονη οθωμανική κυριαρχία και το ακόλουθο κοσμικό καθεστώς που εγκατέστησε ο Ατατούρκ, το κτίριο συνέχισε να διεκδικεί την αρχική του δύναμη μέσω του εμμένοντος μύθου του «μαρμαρωμένου αυτοκράτορα», την επετειακή κωδωνοκρουσία για την άλωση της Κωνσταντινούπολης, και την κατασκευή νέων, απομακρυσμένων εκκλησιών, αφιερωμένων στην Αγία Σοφία. Αυτές οι εκδηλώσεις εξουσίας ήταν πιο υποτονικές, αλλά κατά πολύ συνυφασμένες με το μακροχρόνιο όνειρο της ανασύστασης της οικουμένης. Ετσι, η πρόσφατη πολιτική κίνηση μετατροπής της εκκλησίας από μουσείο σε τζαμί όχι μόνο σηματοδοτεί μια αντι-Ορθόδοξη (και, κατ' επέκταση, ανθελληνική) πολιτική ιδεολογία, αλλά επιτίθεται και σε ένα όνειρο που συντηρείται από πολλούς που εξακολουθούν να βλέπουν την Κωνσταντινούπολη ως χαμένη πρωτεύουσα. Πιστεύω ότι είναι επίσης σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι δεν είναι η μόνη Αγία Σοφία που έχει στοχευθεί από την τρέχουσα τουρκική κυβέρνηση. Η Αγία Σοφία στη Νίκαια (Ιζνίκ) ήταν η έδρα μιας Οικουμενικής Συνόδου, και ο χώρος όπου στέφθηκε ένας βυζαντινός ηγέτης της διασποράς. Ομοίως, η Αγία Σοφία στην Τραπεζούντα ήταν ένα από τα σημαντικότερα κτίρια για τους ηγέτες που ίδρυσαν μια διασπορική αυτοκρατορία στη Μαύρη Θάλασσα. Η μετατροπή αυτών των εκκλησιών από μουσεία σε τζαμιά το 2011 και 2013, πριν από τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, δεν είναι τυχαία, αλλά μια προσπάθεια πολιτιστικής διαγραφής.

«Ε.Κ.»: Εκφραζόμενες ως εδαφικές διαφορές, οι περιφερειακές εντάσεις στην Ανατολική Μεσόγειο αφορούν μεγάλο αριθμό πολιτικών και οικονομικών ζητημάτων, συμπεριλαμβανομένων, σε πολλά επίπεδα, της κινητικότητας πληθυσμών σε ολόκληρη την περιοχή, καθώς πρόσφυγες αναζητούν δρόμους προς ένα καλύτερο μέλλον.

Σε αυτό το πλαίσιο, η επαναμετατροπή της Αγίας Σοφίας λειτουργεί και ως σχολείο επί της έννοιας του ασύλου. Ενώ διεθνείς προσωπικότητες και Αρχές έχουν αντιδράσει ζητώντας να παραμείνει ο χώρος προσβάσιμος σε όλους, όπως ήταν κατά τη λειτουργία του ως μουσείο, ανακύπτουν δύο σχετικά ερωτήματα: Ποιο υπήρξε το ιστορικώς ισχυρότερο άσυλο, η θρησκεία, ή η τέχνη; Και ποιο ευκολότερο να προστατευθεί σήμερα;

Δρ Γκερστέλ: Είναι δύσκολο για έναν Βυζαντινολόγο να απαντήσει σε αυτή την ερώτηση, επειδή η θρησκεία και η τέχνη σπανίως διαχωρίστηκαν στη μεσαιωνική Ανατολή. Παρ’ όλο που οι οργανώσεις μιας κοσμικής κοινωνίας θα έκαναν λόγο για την προστασία της τέχνης της εκκλησίας -ειδικώς των σημαντικών ψηφιδωτών απεικονίσεων ηγετών και θρησκευτικών μορφών- οι πρόσφατες αλλαγές στο κτίριο (όπως η προσθήκη χαλιών στον κύριο ναό) έχουν θεμελιωδώς αλλοιώσει τη μετασχηματιστική επίδραση που είχαν το σχήμα και ο διάκοσμος του κτιρίου. Πρέπει να θυμόμαστε, όμως, ότι ακόμη και όταν η Αγία Σοφία λειτουργούσε ως μουσείο, ένας σύγχρονος θεατής δεν θα μπορούσε ποτέ να βιώσει την πνευματική επίδραση που αποτελούσε επιδίωξη της Μεγάλης Εκκλησίας, η οποία δεν ήταν ένα κενό αρχιτεκτόνημα-κέλυφος, αλλά όχημα ψαλμωδιών, θυμιάματος και αναπαράστασης.

«Ε.Κ.»: Εχετε εστιάσει μεγάλο μέρος της δουλειάς σας στη διαχρονικότητα των καθημερινών και θρησκευτικών τελετών. Θέλω, λοιπόν, να σας ρωτήσω για την καθημερινότητα ως ιστορική εξάσκηση: Το τουρκικό κράτος επιχειρηματολογεί πως η Αγία Σοφία ανήκει στους ανθρώπους του και πως έχει το δικαίωμα να αποφασίζει μονομερώς για τη λειτουργία και τον χαρακτήρα του. Φυσικά, το αντεπιχείρημα είναι ότι το μνημείο ανήκει στην ιστορία του. Πότε συμβαίνει αυτή η αλλαγή; Πότε παγιώνεται η ιστορία και πώς μπορεί ένα έργο τέχνης να επιβιώσει ενεργώς, να εξελιχθεί, εάν επιτρέπεται να αντικατοπτρίζει μόνο μια πτυχή του;

Δρ Γκερστέλ: Το μνημείο ανήκει στην ιστορία. Ασφαλώς, βρίσκεται τώρα υπό την πρόνοια της τουρκικής κυβέρνησης, η οποία πρέπει να ενεργεί προς το συμφέρον του κτιρίου. Πέρα από τη διατήρηση του ψηφιδωτού ή του μαρμάρινου διάκοσμου, υπάρχουν δομικά ζητήματα που προκαλούν τεράστια ανησυχία, όπως, για παράδειγμα, η αντισεισμική ικανότητα του κτιρίου. Πάντως, ως προς τις προκλήσεις της αναγνώρισης και ανάδειξης των πολιτιστικών σταδίων ακέραιων μνημείων, η Τουρκία δεν είναι μοναδική. Σχεδόν κάθε πόλη της Μεσογείου είναι κτισμένη επί πολλών ιστορικών στρωμάτων, και περιέχει τα ερείπια κτιρίων που έχουν περάσει από πολλά στάδια και λειτουργίες. Ο Παρθενώνας, για παράδειγμα, λειτούργησε πολύ περισσότερο καιρό ως χριστιανική εκκλησία, όμως είναι το αρχαιοελληνικό του παρελθόν που τονίζεται στους επισκέπτες, και το οποίο έχει μεγαλύτερη αξία. Το ζητούμενο είναι να τιμάται το παρελθόν, να αποδίδεται σεβασμός στο παρόν, και να διαφυλάσσεται το μέλλον.

«Ε.Κ.»: Εχετε ζήσει στην Ελλάδα για μεγάλα χρονικά διαστήματα, και γνωρίζετε καλά τη σύγχρονη ελληνική ζωή. Ποια είναι η σημασία της Αγίας Σοφίας για τον μέσο Έλληνα; Γιατί σημαίνει κάτι για τους Έλληνες, και τι ακριβώς είναι αυτό το κάτι;

Δρ Γκερστέλ: Από πολλές απόψεις, το κτίριο συμβολίζει την ανθεκτικότητα της Ελληνικής Ορθοδοξίας και το διαρκές όνειρο της οικουμένης. Το κτίριο είναι ζωτικής σημασίας για έναν πολιτισμό που εκτιμά τόσο το αρχαίο του παρελθόν, όσο και την Ορθόδοξη πίστη του. Παρ’ όλο που υπάρχουν πολλές, πολλές σημαντικές βυζαντινές εκκλησίες στην Ελλάδα (ακόμη και ορισμένες που είναι αφιερωμένες στην Αγία Σοφία), εκτός της Κωνσταντινουπόλεως δεν υπάρχει εκκλησία που να έχει τόσο μεγάλη σημασία ή συμβολική αξία. Και ενώ οι περισσότεροι Ελληνες -και Ελληνοαμερικανοί – δεν έχουν μπει ποτέ στο κτίριο, γνωρίζουν καλά τη σημασία του, και το νόημα της απώλειάς του. Αυτή η σύνδεση συγκεκριμενοποιείται με την ονομασία τόσων πολλών εκκλησιών της Ελληνικής Διασποράς ως Αγίας Σοφίας -στην Ουάσιγκτον, στο Λος Αντζελες, στο Αλμπανι, στη Νέα Υόρκη, κ.λπ. Ενώ, ασφαλώς, οι εκκλησίες είναι αφιερωμένες στον Χριστό ως Ιερή Σοφία, η σύνδεση με την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη είναι συνειδητή και ουσιαστική.

«Ε.Κ»: Κινδυνεύουν τα έργα τέχνης της Αγίας Σοφίας από την επαναμετατροπή της;

Δρ Γκερστέλ: Μακάρι να μπορούσα να απαντήσω σε αυτήν την ερώτηση. Μέχρι τώρα, τα καλύμματα που χρησιμοποιούνται στο πάτωμα δεν αποτελούν κίνδυνο για τα αυτοκρατορικά πορτρέτα και την εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας στην αψίδα. Δεν γνωρίζουμε ακόμη πώς θα καλυφθούν οι αυτοκρατορικές εικόνες, ή η πανέμορφη εικόνα της Δέησης. Ανησυχώ για τις εικόνες της Μονής της Χώρας, οι οποίες είναι πολύ πιο ευαίσθητες. Μετά από εργασίες εξωτερικώς του κτιρίου για τη δημιουργία καταστημάτων και εστιατορίων για τη φιλοξενία τουριστών, δημιουργήθηκε μια κατάσταση όπου το νερό διαρρέει πιο εύκολα στο κτίριο, ζημιώνοντας τις τοιχογραφίες. Έτσι, οι τοιχογραφίες απειλούνταν ήδη πριν από την μετατροπή του κτιρίου. Ευτυχώς, πολλοί ερευνητές -συμπεριλαμβανομένων των Τούρκων ερευνητών- παρακολουθούν τι συμβαίνει στα δύο κτίρια και παρέχουν ενημερώσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

«Ε.Κ.»: Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατέρρευσε στο ίδιο ερώτημα που καθορίζει τις τρέχουσες διαφορές: Πολιτιστικά και πολιτικά, πού είναι το όριο Ανατολής / Δύσης;

Δρ Γκερστέλ: Δεν θεωρώ ότι οι όροι Ανατολή και Δύση είναι χρήσιμοι στον σύγχρονο κόσμο. Στην περίπτωση του Βυζαντίου, το όριο μεταξύ «Ανατολής» και «Δύσης» ήταν εξαιρετικά πορώδες και συνεχώς μετακινούμενο.