Αφιερωμένο στη Μάνα μου

«Γαίαν παμμήτειραν αείσομαι, ηυθέμεθλον,

Πρεσβίστην, η φέρβει επί χθονί πάνθ’ οπός έστιν.

Ημέν όσα πωτώνται, τάδε φέρβεται εκ σέθεν όλβου»

(Εις Γην μητέρα πάντων, ΧΧΧ, Ομηρικοί Υμνοι)

Λέξη που προκαλεί ρίγη και μας υπενθυμίζει πλήθος άλλων λέξεων με έντονη αντήχηση: γέννα, τροφός, αυτοθυσία, θυσία, προστασία. Πολλές ακόμα λέξεις μας έρχονται συνειρμικά όταν προφέρουμε την αρχέγονη, την αρχετυπική λέξη Μητέρα, όπως: καταγωγή, ρίζα, γονιμότητα και κατ’ επέκταση: ιερότητα.

Φαίνεται ότι οι αρχαιότερες θεότητες της Νεολιθικής Ελλάδας ήταν Μητέρες. Τις βλέπουμε σε μικρά οστέινα και λίθινα ειδώλια, κάποτε ζωγραφισμένα με έντονα χρώματα, στίγματα και άλλες διακοσμήσεις στους κορμούς τους, με ελάχιστα χαρακτηριστικά προσώπου ώστε να μην προσωποποιείται η έννοια του όρου αλλά να εκφράζεται ο γενικότερος, ο πλατύτερος χαρακτήρας της Τροφού που χαρίζει και προστατεύει τη νέα ζωή. Από αυτά τα μικρά αλλά πολύ περιγραφικά ειδώλια που ανακαλύπτονται σε σπήλαια και κάτω από βαθιά στρώματα γης στις βραχοσκεπές, κυρίως της Κεντρικής Ελλάδας αλλά όχι μόνο, παίρνουμε μια μικρή ιδέα για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ερμήνευαν το μεγάλο μυστήριο της μητρότητας πριν 7 χιλιετίες. Ηταν η ιδέα της γενεσιουργού δυνάμεως, του παράγοντα που προσφέρει τροφή και φροντίδα, όπως και η έννοια της ανθρώπινης υπόστασης αυτής της ιδέας δηλαδή του ενσαρκωμένου και του απτού παράγοντα που συντηρεί την αλυσίδα της εξασφάλισης της αναπαραγωγής του ανθρώπινου είδους.

Σύμφωνα με τον Erich Neumann: «Το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας δεν αναφέρεται σε κάποια οντότητα υπαρκτή στον χρόνο και στον χώρο αλλά σε μια εσωτερική εικόνα η οποία έδρασε στην ανθρώπινη ψυχή». Αντίθετα, αυτό το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας, βαθιά ριζωμένο στο ανθρώπινο υποσυνείδητο, είναι θρεμμένο επί χιλιετίες μέσα από την απεικόνισή του σε ειδώλια και αγάλματα καθώς και από τη μυθολογία με τις εκατοντάδες εκδοχές των συμβολικών ιστοριών της. Τα κοινά στοιχεία στην απεικόνιση της Θεάς Μητέρας που βρίσκουμε διαχρονικά είναι η πράξη της γαλακτοτροφίας, το γυμνό, προτεταμένο και εκτεθειμένο στήθος, τα στήθη που περιγράφονται υπερτροφικά, το ευτραφές της γυναίκας. Συχνά εκτεθειμένο είναι και το αιδοίο, «πολύβαθον», τόπος προέλευσης της ζωής ή διάμεσο ζωής μέσα από το οποίο διέρχεται το βρέφος. Ο μεγάλος, σάρκινος όγκος των νεολιθικών ειδωλίων υποδηλώνει την ποσότητα της αφθονίας που χορηγείται στα παιδιά, προϊόντα της δικής της ύπαρξης και του δικού της είδους οργανισμού. Είναι γεγονός διαπιστωμένο ότι αυτό το όραμα της γυναίκας – μάνας – τροφού ενυπάρχει στις ανθρώπινες κοινωνίες από τα έσχατα βάθη της προϊστορίας εφόσον πολλές χιλιετίες πριν τη νεολιθική εποχή, δηλαδή στην παλαιολιθική περίοδο, τα ειδώλια που απεικόνιζαν αυτή την ιδέα έφεραν τα ίδια συμβολικά χαρακτηριστικά που υπονοούσαν τον πλούτο, τη γονιμότητα, τη σταθερότητα και την υγεία που εξασφαλίζει το επίσης δραματικά συμβολικό ον Μητέρα, ξέχωρο και ανώτερο από τον άνδρα, απόλυτο έμβλημα της γενεσιουργού δυνάμεως.

Από εκείνα τα πολύ μακρινά από εμάς χρόνια του παλαιολιθικού και του νεολιθικού κατοίκου του ελλαδικού χώρου παρατηρούμε επίσης άλλα αρχαιολογικά τεκμήρια που περιγράφουν αυτή την ιδέα της ζωής υπό διαιώνιση, πλέον έχοντας και περισσότερα χαρακτηριστικά: η Μητέρα που είναι και Πολεμίστρια, η Γυναίκα που είναι και Σύζυγος και Προστάτιδα λαών και εμφανίζεται μέσα από τα πρώτα στερεοτυπικά πρότυπα των ελληνικών μύθων ως: «ευειδής», «ερωτοπλόκαμος», «αθάνατος», «σεμνή», «πλουτοδότειρα», «συνέστιος», «σταχυοτρόφος», «θνητών» «θρέπτειρα προπάντων», «χθονία» και «ουρανία» ταυτόχρονα, «πολύτεκνος», «καρποίς» «βρίθουσα», «πολεμοτόκος», «ευρεσίτεχνος», «δ’ ειρήνην πολύολβος», «τεχνών μήτηρ».

Η Δήμητρα είναι Μητέρα όχι μόνο της Περσεφόνης αλλά και του Κόσμου όλου εφόσον χαρίζει τροφή. Η Αφροδίτη είναι επίσης Μητέρα εφόσον δωρίζει τη δυνατότητα αναπαραγωγής, η Αθηνά είναι Μητέρα ως φύλακας μιας σπουδαίας πόλεως-κράτους που θα αφήσει τη σφραγίδα της στα πέρατα του Κόσμου. Η Μητέρα  των Θεών η Κυβέλη, με το αρχέγονο και εξαιρετικά παλαιό αρχικό της όνομα Κυβέβη ή Κουμπάμπα, εξασφαλίζει τη διατήρηση της δυναμικότητας της Φύσης και είναι τροφός δέντρων, ζώων και ανθρώπων. Η Ηρα είναι σύζυγος ζηλότυπη και φροντίζει για την κοσμική διάσταση της οικογενειακής ισορροπίας. Η Ισις ως αδελφή, σύζυγος αλλά προπαντός Μητέρα, παίζει τον πολλαπλό ρόλο της Σώτηρας όλων των μελών της οικογένειας. Ολες αυτές οι αρχαίες θεές και πολλές άλλες είναι Μητέρες και εκπροσωπούν τις κλασικές εκδοχές του όρου στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Είναι η Μητέρα Θεοτόκος η Μεγάλη Μάνα που φέρνει Αειπάρθενος και Ανανδρος (δηλαδή μήτηρ αδέσμευτη από ανδρική επέμβαση και συζυγική πράξη) στον Κόσμο έναν γυιό που πρόκειται να τον λυτρώσει από τον νοητό Θάνατο. Η Παναγία εκφράζει την έννοια που προϋπάρχει έμφυτη μέσα στον άνθρωπο δηλαδή το αρχέτυπο της γυναίκας στην οποία κατευθύνονται οι αέναες ελπίδες για βοήθεια, για τροφή, για σκέπη και καταφύγιο. Είτε απεικονίζεται στην Ανατολή ως μια σεμνή και πανέμορφη, μυστηριώδη γυναίκα, είτε απεικονίζεται στα μέρη της Δύσης για πολλούς αιώνες ως άλλη Ισις, με σκούρο χρώμα και κάποτε γαλακτοτρόφος του μικρού Ιησού, η Παναγία στέκουσα μόνη ή βρεφοκρατούσα συμβολίζει αυτό που δεν θέλουμε ποτέ να πάψουμε να έχουμε: την απόλυτη Μάνα, τη Μητέρα όλων των ανθρώπων, πλούσιων και φτωχών, Ανατολικών και Δυτικών, Βόρειων και Νότιων. Σε αντίθεση με τις διάφορες άλλες εκδοχές του παγκόσμιου και διαχρονικού συμβόλου της Μητέρας οι οποίες ενίοτε φέρουν και χαρακτηριστικά τιμωρητικά και εκφοβιστικά, αυτό το χριστιανικό σύμβολο της Μητέρας αποδίδει στο απεικονιζόμενο πρόσωπο μορφή γαλήνια και καθησυχαστική. Μοιάζει σιωπηρή αλλά εκφράζει τη ζωοδοτική της προσφορά μέσα από το διαπεραστικό βλέμμα της. «Γη αγαθή, ευλογημένη Θεόνυμφε, τον στάχυν η βλαστήσασα», αυτή είναι μια από τις περιγραφές της Παναγίας, τόσο αρχαία και σύγχρονη μαζί και παντοτινή έκφραση της λειτουργίας της ως ζωοδότριας και τροφού. Ωστόσο, μέσα στους αιώνες Παναγίες υπήρξαν αμέτρητες γυναίκες και είναι αυτές οι καθημερινές γυναίκες του μόχθου, της ελπίδας και της νίκης ενάντια στην αμφιβολία και στον παιδικό φόβο, που η Χριστιανή Μητέρα εκφράζει. Η Μητέρα Θεά, η Μητέρα Θεοτόκος, η Μητέρα των Ανθρώπων που καταλήγει εννοιακά μετά από χιλιετίες να είναι όχι Θεά αλλά Ανθρωπος, όμοια με την κάθε ταπεινή γυναίκα που με τον τοκετό της και τις φροντίδες στο βρέφος της μεταμορφώνεται και μετουσιώνεται ως διά μαγείας σε κάτι ασύλληπτα πνευματικό: «Η Παρθένος έτεκε και τεκούσα, έμεινεν αγνή, εν χερσί τον φέροντα τα σύμπαντα, ως αληθώς Παρθένος Μήτηρ βαστάσασα».

Είναι η μάνα-πρόσφυγας, η μάνα των πολέμων, η μάνα που πέθανε στη γέννα ή που ανέθρεψε τα παιδιά της ορφανά από πατέρα, η μητέρα του καθενός μας που έκοψε τον ύπνο της για να μας ξενυχτήσει και να μας ταϊσει και να μας αλλάξει, αυτή που μας κουβάλησε μέσα της για μήνες και που με πόνους και αγωνίες μας έφερε στον Κόσμο. Η σκιά της μας στέργει και μας ευλογεί, κάποτε μας πνίγει και μας καταπιέζει με το υπερβολικό της νοιάξιμο και κάποτε συνεχίζει να μας νανουρίζει πολύ καιρό αφού έχει πεθάνει και εμείς συνεχίζουμε στα όνειρά μας να την ακούμε. Είναι η μητέρα που έχει τα παιδιά της στην ξενιτιά και που περνάει τον καιρό της πίσω από το παράθυρο περιμένοντας τα νέα μας ή να μας δει και συχνά νομίζει ότι έχουμε γυρίσει και είμαστε ήδη στο σπίτι, κοντά της. Είναι εκείνη που κοιτάζει το φεγγάρι και πιστεύει ότι το κοιτάζουμε και εμείς την ίδια στιγμή όπου και να βρισκόμαστε: «μάνα πήρες το βάρος της ζωής μέσα στα χέρια σου κι ήταν ατέλειωτα της πίκρας τα νυχτέρια σου… η πρώτη λέξη μου μάνα κι η τελευταία μου, μάνα μου», «Ακούω τα δέντρα και βογγούν και τις οξιές και τρίζουν, έκατσα και τα ρώτησα γλυκά σαν τη μανούλα», «Διαβάτες που διαβαίνετε, περάτες που περνάτε, μην είδατε το γιούλη μου, το μοναχό παιδί μου;», «Αν δεν φουσκώσει η θάλασσα, ο βράχος δεν αφρίζει, αν δε σε κλάψει η μάνα σου ο κόσμος δεν δακρύζει», είναι ελάχιστα από τα χιλιάδες σύγχρονα και πολύ παλιά τραγούδια με τη μητέρα, τη μάνα του κάθε ανθρώπου ως ορατή υπόσταση αλλά και ως ιδέα οικουμενική της αγκαλιάς και του ζεστού κόρφου.

Εδώ στη Διασπορά, στις Ομογένειες των Ελλήνων όλου του Κόσμου, η ιδέα αυτή έχει ρόλο διπλά σημαντικό διότι είναι η κάθε Ομογένεια πλεγμένη σφιχτά με τη μάνα που αναμένει να δει τα παιδιά της και που εύχεται από μακριά καλό ξεπροβόδισμα, καλή επάνοδο και καλό αντάμωμα. Από μια εφημερίδα σαν τον «Εθνικό Κήρυκα» οι μάνες των Ελλήνων της Διασποράς μάθαιναν τα νέα των παιδιών τους στα ξένα. Διάβαζαν ή έβαζαν να τους διαβάζουν για να νοιώθουν κοντά σε αυτά. Αλλά και τα παιδιά την διάβαζαν για να μαθαίνουν τα νέα της πατρίδας και μαζί με αυτά κάπως και τα νοερά νέα από τη μάνα τους. Και έπειτα δεν ήταν μόνο η φυσική μητέρα αλλά και η άλλη μάνα, η Πατρίδα Μάνα, εκείνη που παραμένει μια και όχι άλλη, για την οποία η Ομογένεια έτρεξε να βοηθήσει στις δύσκολες ώρες του Γένους, για να πολεμήσουν τα ξενιτεμένα τους παιδιά για Αυτήν, για να στείλουν εμβάσματα στους κακοπαθισμένους συγγενείς και μαζί να την νοιώσουν, όπως και τη φυσική τους μάνα, δίπλα τους, μ’ ευχή και με κατάρα.

Η έννοια της Πατρίδας Μάνας στις μέρες μας έχει ατονήσει. Δεν την αγαπάμε πια. Την ξεχνούμε, την παρανοούμε και την παραγνωρίζουμε. Είναι όμως Μάνα η Πατρίδα για τον Ελληνα ακόμα και όταν η ζωή μας κάνει να την παραμελούμε και συχνά να την σβήνουμε από την καθημερινή μας πάλη για την επιβίωση. Κάποτε, τις νύχτες που δεν έχουμε ύπνο, έρχεται η Πατρίδα Μάνα σαν ένας ίσκιος, μαζί με τις αναμνήσεις από ένα λιβάδι, από μια γειτονιά παλιά που μας μεγάλωσε, με γείτονες και παιδικούς φίλους που μας συντρόφευσαν πριν χρόνια. Είναι το φάσμα της Πατρίδας Μητέρας στην οποία είδαμε το φως και στης οποίας τα τοπία σχηματίσαμε την πρώτη εντύπωση της Οικουμένης. Ακόμα και εκείνοι που δεν την γνώρισαν την Πατρίδα Μητέρα των γονιών τους θα έχουν ακούσει πολλά για εκείνην και όταν δεν έμαθαν ποτέ γι’ αυτήν έφτιαξαν στο μυαλό τους την ύπαρξή της και μπορεί και να νοστάλγησαν κάτι που δεν υπήρξε ποτέ παρά μόνο στα όνειρά τους. Μας στοιχειώνει η Πατρίδα Μητέρα μ’ όλο που δεν την είδαμε ποτέ, είναι βαθιά θαμμένη στη συνείδησή μας. Εκείνοι, οι παλιοί μετανάστες πάνω στα καράβια που έφευγαν για την Αμερική και την Αυστραλία και παντού, έπνιξαν μέσα τους τα συναισθήματά τους με λυγμό κοιτώντας μπροστά τους, και εκείνοι οι πρόσφυγες οι ξεριζωμένοι της Μικρασίας και του Πόντου κουβάλησαν την Μάνα τους Πατρίδα και την φύτεψαν σε μια τόση δα γλάστρα βασιλικού και την πότισαν και την ποτίζουν, ενώ οι διαχρονικοί εθελοντές από τα ξένα ήρθαν και πάλι πίσω και σκοτώθηκαν στους κάμπους τρέφοντας εμπράκτως την ιδέα του κόρφου της Μάνας Πατρίδας.

Εκείνη η κιτρινισμένη φωτογραφία του ’40 που δείχνει τη γριούλα μάνα που δίνει στον φαντάρο να φιλήσει τον μικρό σταυρό και τον ευλογεί με όλη της την ατελεύτητη αγάπη, μας στοιχειώνει και μας διδάσκει.

Πατρίδα, Μητέρα, Παναγία των πάντων η Αγία, Δήμητρα και Κυβέβη, Ισιδα και Αθηνά και Γαία, ένα παλιό εικόνισμα σε ανεμόδαρτο ξωκλήσι της Μάνης, ένα μισοθαμμένο άγαλμα της Πάρου, ένα πρόσωπο χλωμό και όμορφο που κοιτάει πίσω από ένα τζάμι και που δεν καταλαβαίνεις αν είναι η Μεσοσπορίτισσα, ή εκείνη που σε γέννησε. Χτυπάει η καμπάνα πένθιμα και θες δεν θες σκέφτεσαι τη μέρα που την έχασες τη Μάνα, μυρωδιές από φούρνο με ψωμί φτιαγμένο από Εκείνη, τώρα ένα αντίδωρο την Κυριακή που νόμισες πως το ’φτιαξε η Μάνα για σένα μόνο, «πέμψαι δ’ άγελον ώκα μετά Φρύγας αιολοπώλους», «άπασαι αι των Παρθένων χοροστασία, η προστασία γαρ ημών, και μεσίτρια και σκέπη, και μέγα καταφύγιον, την σήμερον ημέραν εν τω στεπτώ αυτής τεμένη παραδόξως εποπτανομένη αγιάζει».

«Χαίρε, ακήρατε, χαίρε, κόρη θεόκλητε,

Χαίρε, σεμνή, χαίρε, τερπνή, χαίρε καλή.

Χαίρε, εύειδε, χαίρε, άσπορε, χαίρε, άφθορε.

Χαίρε, μήτερ άφθορε,

Χαίρε, νύμφη άνανδρε,

Χαίρε, νύμφη ανύμφευτε»

(Εις τον Ευαγγελισμόν της Υπεραγίας Θεοτόκου, Ρωμανός ο Μελωδός, Υμνος 36)

* Ο Δρ Σταύρος Οικονομίδης είναι Adjunct Professor of Greek Archaeology στο ArcadiaUniversity, Glenside, USA και διευθυντής της Ελληνοαλβανικής Αρχαιολογικής Αποστολής στο Τριεθνές των Πρεσπών/[email protected]