Η επανάσταση της 1ης Απριλίου 1955, που σηματοδότησε την έναρξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα κατά των Βρετανών αποικιοκρατών, είχε ως στόχο την Αυτοδιάθεση – Ενωση με την Ελλάδα. Ηταν ένας αγώνας, μια αναμέτρηση του λαού της Κύπρου, της ΕΟΚΑ, με τον πανίσχυρο στρατό της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Παιδιά του λαού, νέοι αγρότες, εργάτες, μαθητές, που πέρασαν από τη βασική στρατιωτική εκπαίδευση, ξεκίνησαν έναν αγώνα. Οι μαθητές στις πόλεις, με διαδηλώσεις, κυκλοφορία φυλλαδίων, με αναγραφή συνθημάτων στους τοίχους. Και τα μέλη της ΕΟΚΑ με σαμποτάζ και επιχειρήσεις κατά βρετανικών στόχων. Ηταν 1η Απριλίου 1955. Με την απόσταση του χρόνου πολλά μπορούν να ειπωθούν. Κανείς, όμως, δεν μπορεί να μειώσει εκείνο τον αγώνα. Οταν ξεκινούσε ο αγώνας μπορεί να μην υπήρχε η πολυτέλεια για γεωπολιτικές αναλύσεις για το διεθνές περιβάλλον, που έχουν πάντα τη σημασία τους, αλλά ο στόχος ήταν ξεκάθαρος από την αρχή. Τη δεκαετία του ’50 αναπτύχθηκαν ευρύτερα αντι-αποικιακά κινήματα, εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες και αυτό το κλίμα παρέσυρε και τους Ελληνες στην Κύπρο.

Οι Ελληνες της Κύπρου γνώριζαν, ότι η ελευθερία και η αξιοπρέπεια περνά μέσα από αγώνα, την ένοπλη επανάσταση. Πως η επιλογή ήταν ελευθερία ή συνέχιση της κατοχής (τρίτος δρόμος δεν υπήρχε). Και αναμετρήθηκαν με την αποικιακή δύναμη. Για την Αυτοδιάθεση – Ενωση. Πολέμησαν για την Ελλάδα και την αποτίναξη από τη σκλαβιά. Η επίσημη Ελλάδα, βέβαια, κράτησε αποστάσεις. Εξαρτημένη από τους δυτικούς, τους Αμερικανούς, τους Βρετανούς, δεν ήθελε να διαταράξει τις σχέσεις και την «κανονικότητά» της. Αλλωστε, προηγήθηκε και η χλιαρή έως και αρνητική στάση της ελλαδικής ηγεσίας στο ενωτικό δημοψήφισμα της 15ης Ιανουαρίου 1950 (Το 95,7% «αξίωσεν την Ενωσιν της Κύπρου μετά της Μητρός Πατρίδος»). Η κυβέρνηση Πλαστήρα είχε αποφασίσει να μην συναντήσει την κυπριακή αποστολή με τους τόμους των υπογραφών, αλλά αναγκάσθηκε να αλλάξει στάση, μετά τη θερμή υποδοχή που έτυχε από τον λαό. Αυτός ο αγώνας, είχε πολλές κορυφαίες στιγμές. Είχε τον Γρηγόρη Αυξεντίου να τα βάζει με έναν ολόκληρο στρατό, μόνος -όταν έδιωξε τους συντρόφους του- και να καίγεται μέσα στο κρησφύγετο. Παρά να παραδοθεί, επέλεξε τον θάνατο. Οι Βρετανοί που δεν κατάφερναν να τον νικήσουν έριξαν βενζίνη και έβαλαν φωτιά στο κρησφύγετο. Είχε τον Κυριάκο Μάτση που είπε ευθέως στον κατακτητή, στον κυβερνήτη Χάρτινγκ, πως «ου περί χρημάτων των αγώνα ποιούμεθα… αλλά περί αρετής». Κι αυτός σκοτώθηκε σε μια άνιση μάχη, στο Δίκωμο, προτιμώντας να πέσει μαχόμενος παρά να παραδοθεί. Ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης άφησε τα μαθητικά θρανία για να πάει στο βουνό. Στο αποχαιρετιστήριο γράμμα του προς τους συμμαθητές του, τους ανακοίνωνε πως

«Θα πάρω μιαν ανηφοριά

θα πάρω μονοπάτια

να βρω τα σκαλοπάτια

που παν στη Λευτεριά».

Το βράδυ της 18ης Δεκεμβρίου 1956, σε μια μετακίνηση της ομάδας του από την περιοχή του Σταυρού της Ψώκας προς την περιοχή της Λυσού, βρέθηκε αντιμέτωπος με αγγλική περίπολο που εκινείτο με σβησμένες τις μηχανές των οχημάτων, στο δρόμο μεταξύ Λυσού και Σταυρού της Ψώκας, στην περιοχή Κόπες, και συνελήφθη κρατώντας όπλο τύπου μπρεν, το οποίο βρισκόταν σε συντήρηση μέσα σε γράσο. Καταδικάστηκε σε θάνατο. Στο δικαστή που του ανακοίνωσε την καταδίκη του, είπε: «Ξέρω ότι θα με κρεμάσετε. Ο,τι έκαμα, το έκαμα ως Ελλην Κύπριος που αγωνίζεται για την Ελευθερία του» (Ιδρυμα Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα ΕΟΚΑ, 1955-1959). Ηταν ο τελευταίος που ανέβηκε στο ικρίωμα της αγχόνης. Παρά τις εκκλήσεις προς τη Βασίλισσα Ελισάβετ, ο Ευαγόρας απαγχονίστηκε ξημερώματα της 14ης Μαρτίου 1957, στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας.

«Διαίρει και βασίλευε»

Οι Βρετανοί κατά τη διάρκεια του αγώνα ενίσχυσαν τις δυνάμεις τους στο νησί. Κάθε 50 Κύπριοι και ένας πάνοπλος Βρετανός στρατιώτης. Παράλληλα, σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο, κινήθηκαν στη γνωστή πολιτική τους του «διαίρει και βασίλευε», ξεκινώντας τη διαμόρφωση σεναρίων για διχοτόμηση. Σε αποχαρακτηρισμένα αρχεία του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών, που έγινε το Σεπτέμβριο του 2013, γίνεται αναφορά πως επιστολή του Φόρεϊν Οφις προς τη βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα με ημερομηνία 2 Απριλίου ’59. Στην επιστολή σημειωνόταν ότι δεν θα ήταν ορθό να δοθεί στην ελληνική κυβέρνηση η μελέτη για πιθανή διχοτόμηση της Κύπρου που είχε συνταχθεί το Μάιο του 1957. Το υπουργείο παρέπεμπε σε τοποθέτηση του Βρετανού πρωθυπουργού Μακμίλαν στη Βουλή των Κοινοτήτων στις 18/12/58, όταν είχε πει ότι η μελέτη έδειχνε πως τεχνικά ήταν δυνατή η διχοτόμηση, αλλά θα προκαλούσε «ανυπόφορες κακουχίες» και επομένως θα αποτελούσε «ομολογία αποτυχίας». Το θέμα είχε ανακινηθεί τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή διότι είχε ζητήσει τη μελέτη ο υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας Αβέρωφ.

Ο κυβερνήτης Φουτ τόνιζε σε σημείωμά του στις 19/11/58 ότι η βρετανική κυβέρνηση έπρεπε με κάθε ευκαιρία να λέει με έμφαση ότι επεδίωκε στην Κύπρο μια λύση που δεν ήταν ούτε Ενωση ούτε διχοτόμηση, αλλά επτά χρόνια ειρήνης σε ένα αδιαίρετο νησί. Μόνο έτσι εκτιμούσε ότι θα μπορούσαν να πειστούν όλες οι πλευρές να υιοθετήσουν το βρετανικό Σχέδιο Μακμίλαν.

Μεταξύ των εγγράφων περιέχεται και η λεγόμενη Περί Διχοτόμησης Δέσμευση (Partition Pledge) των Βρετανών. Ανέφερε ότι ποτέ δεν είχε παραχωρηθεί στους Τουρκοκύπριους το μονομερές και χωρίς όρους δικαίωμα διχοτόμησης του νησιού. «Αυτό που έχουμε πει είναι το εξής: αν η αυτοδιάθεση εφαρμοστεί και αν εσείς οι Τουρκοκύπριοι δεν συμφωνείτε με την απόφαση της ελληνοκυπριακής πλειοψηφίας, τότε και μόνο τότε μπορείτε να επιλέξετε να μην αποδεχθείτε την απόφαση αυτή και να ασκήσετε το δικαίωμά σας σε διαφορετική αυτοδιάθεση, που θα οδηγούσε, αν το επιθυμείτε, σε διχοτόμηση. Με άλλα λόγια, εφόσον υπάρχει αυτοδιάθεση, θα υπάρχει επιλογή διχοτόμησης. Αλλά μη αυτοδιάθεση σημαίνει μη διχοτόμηση», αναφερόταν συνοπτικά. Με τον τρόπο αυτό, συνέχιζε το έγγραφο, η ελληνοκυπριακή πλειοψηφία είχε πάντα βέτο στη διχοτόμηση. Παράλληλα, στα έγγραφα περιλαμβάνεται και το κείμενο δημοσίου μηνύματος του Βρετανού κυβερνήτη από τις αρχές Ιουλίου του 1958, στο οποίο σημείωνε πως όλες οι παραπάνω προβλέψεις δε σήμαιναν ότι η Βρετανία θεωρούσε τη διχοτόμηση καλή λύση (τα έγγραφα δημοσιοποιήθηκαν από το Κυπριακό Πρακτορείο Ειδήσεων το Σεπτέμβριο του 2013). Ο αγώνας του 1955-1959 δεν δικαιώθηκε. Αντί της Αυτοδιάθεσης – Ενωσης, οδηγήθηκε σε μια κολοβωμένη ανεξαρτησία, εξαρτημένη, που διαιώνιζε την ένταση, την κρίση. Τρία χρόνια μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας, έγινε η πρώτη αποσχιστική κίνηση των Τουρκοκυπρίων, το 1967 η χούντα άφησε χωρίς στρατιωτική κάλυψη το νησί (αποχώρηση μεραρχίας) και το 1974 με το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου άνοιξε ο δρόμος για την εισβολή. Από κοντά οι Βρετανοί, που έβλεπαν τα σενάριά τους βαθμηδόν να υλοποιούνται.