Για πολλούς η 25η Μαρτίου ταυτίζεται με μέρα διττού εορτασμού: από τη μια πλευρά, έχουμε την αρχή του ελληνικού επαναστατικού αγώνα το μακρινό 1821, και από την άλλη, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Αμφότερα ενέχουν τη δυναμική της ελπίδας, της νίκης, της αλλαγής προς ό,τι το βέλτιστο, ακόμα και της αναγέννησης. Ξέρετε η αναγέννηση πάντοτε ξεκινάει από τη στιγμή που το αίσθημα για ανάταση φωλιάζει μέσα μας. Εάν δεν πιστέψουμε στο μεγαλείο της ανθρώπινης φύσης, ουδεμία αναφορά σε πιθανή εξάλειψη του κακού είναι εφικτή στην πράξη. Αυτό, δυστυχώς ουκ ολίγες φορές λησμονείται από αρκετούς, συμπεριλαμβανομένων και των σύγχρονων (θεσμικών) φορέων του πολιτισμού. Τα παραπάνω μετουσιώνονται, για παράδειγμα, μόνο σε ωραία λόγια που γεμίζουν σελίδες καταλόγων σε εκθέσεις ή βιβλίων εκλαϊκευμένης ψυχολογίας, υπογεγραμμένα σε αυτήν την περίπτωση από καιροσκόπους, ας πούμε, επαγγελματίες.

Εις απάντησιν, αγαπημένο μου αναγνωστικό κοινό, επίτρεψέ μου αυτήν τη φορά να σου παραθέσω μια προσωπική μου συμβολή επί των πολιτισμικών, την οποία είχα την τιμή να μοιράζομαι σε επίπεδο επιμέλειας και επιστημονικής υποστήριξης με την άοκνη παιδαγωγό-ερευνήτρια κ. Μαρία Δρακάκη. Από εκεί και πέρα, τα συμπεράσματα δικά σου. Εγώ θα περιμένω στωικά τα όποια σχόλιά σου, παραθέτοντάς σου, μεταξύ άλλων, τμήματα κειμένου ενός εικαστικού Καταλόγου που συν-γράφτηκε κατόπιν πολλής σκέψης. Αλλωστε, από την εποχή της Κλασικής Αθήνας ο διάλογος είναι πρεσβευτής των πάντων.

Ας αρχίσουμε, λοιπόν, με ένα είδος πρόσκλησης-πρόκλησης προς κάτι που σπάει ταμπού, και φέρει τον τίτλο: Το εγχείρημα «Προϋπόθεση Δύο» του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων, με πρώτη δράση αυτού μία εικαστική έκθεση… διαφορετική από τις άλλες, καθώς εδώ δύο επιμελητές προσπαθούν να δώσουν το δικό τους ευαγγελικό κείμενο στην κοινωνία, λέγοντας όχι σε κάθε είδος ρατσισμού και αποκλεισμού (λ.χ. κοινωνικού, γεωγραφικού) εντός των πολιτισμικών.

Στην πραγματικότητα, η εικαστική έκθεση «Αποκωδικοποίηση» των ζωγράφων Αντώνη Αλιβρούβα και Μαρίας Κοκκίνη σηματοδοτεί την έναρξη της υλοποίησης της επικοινωνιακής παρέμβασης «Προϋπόθεση Δύο» του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων για το έτος 2023. Πρόκειται για εικαστικές εκθέσεις συγκεκριμένης χρονικής διάρκειας που θα πραγματοποιούνται σε δημόσιους χώρους του Δήμου Χανίων με την επιστημονική ευθύνη του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων και με την υποστήριξη της τοπικής αυτοδιοίκησης σε συνεργασία με οργανισμούς και συλλογικότητες που υπηρετούν τον πολιτισμό και την εκπαίδευση.

Σκοπός το βίωμα της συμπερίληψης στον πολιτισμό με την εκπαίδευση («Δια της τέχνης»). Το Μουσείο Σχολικής Ζωής υπηρετεί τις αρχές της πολιτισμικής δημοκρατίας και η αποστολή του επικεντρώνεται στο να εξαλείφει τα εμπόδια και τις ανισότητες στην πρόσληψη, αλλά και την προσφορά των πολιτισμικών έργων μέσα από τη βιωματική τους σύνδεση με το κοινό σε ένα παιδαγωγικό πλαίσιο αναφοράς.

Η ιδέα της ενότητας εικαστικών εκθέσεων «Προϋπόθεση Δύο» θα επιδιώξει να επικοινωνήσει το μήνυμα της «Συμπερίληψης», εφόσον απαραίτητα κάθε ατομική έκθεση θα έχει δύο εικαστικούς δημιουργούς, οι οποίοι θα συνδιαλέγονται ισότιμα με το κοινό τους με τον δικό τους οπτικό κώδικα και την προσωπική τους ματιέρα.

Το σκεπτικό γεννήθηκε από τη δράση «Προϋπόθεση Δύο» που υλοποιήθηκε το 2022 με την έκδοση του ημερολογίου του Μουσείου Σχολικής Ζωής «Διά της τέχνης 2022». Σκοπός της δράσης να ενεργοποιήσει το δομικό συστατικό δημιουργίας της δυναμικής μιας ομάδας, τη δυάδα, με τη δημιουργική επικοινωνιακή σύνδεσή τους, μέσω άλλων εκφραστικών κωδίκων, πέρα από τον γραπτό λόγο, με αρχικό «καμβά» το ημερολόγιο. Η απόκριση του κοινού ανέδειξε ενδοιασμούς στον εναλλακτικό διάλογο «Διά της τέχνης» δύο προσώπων που είχαν την επιλογή, μάλιστα, χωρίς να παρεμβάλλονται ειδικές ανάγκες – ιδιαίτερες ικανότητες να επιλέξουν τη δυάδα τους, αρκεί να μπορέσουν να αλληλοεπιδράσουν εικαστικά στις σελίδες του ημερολογίου και να δώσουν τα δικά τους μηνύματα από στιγμές της καθημερινότητάς τους.

Το εγχείρημα «Προϋπόθεση Δύο» θα αποτελέσει, λοιπόν, μια ενότητα βραχύχρονων εικαστικών εκθέσεων με έναρξη από τον Φεβρουάριο του 2023, οι οποίες θα τεκμηριώσουν βιωματικά στην κοινότητα την αξία της συμπερίληψης θέτοντας τη διαφορετικότητα σε διάλογο διά της τέχνης, προβάλλοντάς την ως πολιτισμικό πλουραλισμό. Πρωταρχικό μέλημα του Μουσείου είναι το βιωματικό μήνυμα της συμπερίληψης όχι μονάχα από το κοινό, αλλά και από όλους τους συμμετέχοντες: επιμελητές, δημιουργούς, λοιπούς εμπλεκόμενους.

Πιο συγκεκριμένα, οι εικαστικές εκθέσεις θα παρέχουν τη δυνατότητα της συμπαρουσίασης καλλιτεχνικών έργων από δύο δημιουργούς, από τους οποίους ο ένας θα αντιμετωπίζει κάποιο «εμπόδιο» στη ζωή με στόχευση την ισότητα ευκαιριών στην καλλιτεχνική δημιουργία ως έκφραση και επικοινωνία. Ως εκ τούτου, θα προσφέρεται συστηματικά η ευκαιρία στους δημιουργούς με «εμπόδια-ιδιαιτερότητες» στη ζωή να πρωταγωνιστούν ισότιμα στα πολιτισμικά και παιδαγωγικά δρώμενα της κοινότητας, αλλά και στους δημιουργούς χωρίς αυτά τα «εμπόδια-ιδιαιτερότητες» –φυσικά και στο ευρύτερο κοινό– να εμπνέονται από τη διαφορετικότητα και να αντλούν δημιουργική δύναμη από τις ιδιαίτερες ικανότητες των συνοδοιπόρων τους στο ταξίδι της εκθεσιακής αφήγησης.

Επιπλέον, το εγχείρημα θα επιδιώξει να εισάγει ένα νέο μοντέλο επί των μέχρι τώρα ευρέως γνωστών πρακτικών επιμέλειας, το οποίο δίνει έμφαση όχι μόνο στην τεκμηρίωση των έργων, αλλά και στο δικαίωμα του κοινού για συγκινησιακή εμπλοκή με προσωπικές συσχετίσεις, πολλαπλές αναγνώσεις και ερμηνείες των αγαθών του πολιτισμού από την πλευρά του, υπό το πρίσμα της «Ομάδας». Σε κάθε εικαστική έκθεση της όλης ενότητας θα προσφέρονται ανοικτά βιωματικά εργαστήρια για όλους τους πολίτες με τον τίτλο «Ερμηνευτικά Μονοπάτια», τα οποία θα απευθύνονται σε διάφορες ομάδες κοινού και δεν θα προϋποθέτουν οικονομική συμμετοχή αλλά μόνο δήλωση ενδιαφέροντος, ώστε να προσδιορίζεται ο κατάλληλος για την εμψύχωση του εργαστηρίου αριθμός. (βλ. τον επίσημο ιστότοπο του Μουσείου: https://school-life.gr/).

Το Μουσείο Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων με την «Προϋπόθεση Δύο» εισάγει, όπως αναλύθηκε παραπάνω, μέσω μιας νέας πρότασης περί επιμέλειας εικαστικών εκθέσεων:

* την καθιέρωση της «Συμπερίληψης» στον πολιτισμό, στην πράξη, μέσα από την εκπαίδευση («Διά της Τέχνης»),

* τη δυνατότητα δύο δημιουργοί να συναντώνται επί ίσοις όροις στον ίδιο εκθεσιακό χώρο, έναν χώρο εκ προοιμίου πολλαπλών αναγνώσεων, κατ’ επέκταση και ερμηνειών από την πλευρά του κοινού,

* την ευκαιρία τεκμηρίωσης σε ένα εκθεσιακό αφήγημα, το οποίο πέραν των όποιων αναφορών του στα ρεύματα και τις τάσεις της διαχρονικής εξέλιξης της τέχνης, δομείται στην ιδέα της επικοινωνιακής αμοιβαιότητας και διάδρασης, από δύο επιμελητές που προέρχονται από διαφορετικά επιστημονικά πεδία (ιστορία της τέχνης & πολιτισμική επικοινωνία).

Μάλιστα, αξίζει να σημειωθεί ότι το όλο Project ερείδεται στις πρόσφατες παροτρύνσεις του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (International Council of Museums – ICOM) περί επαναπροσέγγισης και ερμηνείας του αφηγηματικού ιστού που χαρακτηρίζει κάθε μόνιμη ή/και περιοδική έκθεση, μέσω της «Συμπερίληψης» (βλ. π.χ. τους θεωρητικούς και πρακτικούς άξονες ημερίδας σχετικού υποβάθρου, που συνδιοργανώθηκε από τον Μητροπολιτικό Οργανισμό Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης, το Mind’s Eye – Ψηλαφώντας την τέχνη, κ.ά. το 2020). Το γεγονός αυτό καθιστά το όλο εγχείρημα της «Προϋπόθεσης Δύο» ως μία από τις πρώτες εφαρμογές που αντιλαμβάνονται την αξία της «Συμπερίληψης» (υπό το όποιο πρίσμα του όρου) στο πεδίο των περιοδικών εκθέσεων, της δημοκρατικής εκπαίδευσης, της τουριστικής ανάπτυξης και των εξωτερικών συνεργασιών αμοιβαίου οφέλους.

Η κ. Μαρία Δρακάκη, επιμελήτρια της έκθεσης, με αφορμή τα «Ερμηνευτικά Μονοπάτια», ήτοι τις βιωματικές ομαδοσυνεργατικες πρακτικές που μας βοηθούν να (επανα)προσεγγίσουμε τη σύνδεση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου, σε εκτενές κείμενο του δίγλωσσου (ελληνικού-αγγλικού) Καταλόγου της έκθεσης αναφέρει χαρακτηριστικά:

Το κοινό στα «Ερμηνευτικά Μονοπάτια» της παρούσας έκθεσης προσκαλείται να ιχνηλατήσει τους εκφραστικούς κώδικες των δύο δημιουργών και να δώσει τις δικές του ερμηνείες, συσχετίσεις και νοηματοδοτήσεις. Με δεδομένο ότι η γνώση δομείται μέσα από σύνθετες διεργασίες ερμηνείας, καθώς και το ότι η ερμηνεία μιας εικαστικής αναπαράστασης, με τη σειρά της, δεν ολοκληρώνεται ποτέ θεωρούμενη ως ανεξάντλητη, το Μουσείο Σχολικής Ζωής επιδιώκει να προσφέρει σε κάθε ερμηνευτικό μονοπάτι:

* την αφύπνιση του ενδιαφέροντος της ομάδας,

* τη συγκινησιακή εμπλοκή των μελών της,

* το βίωμα μιας διαδικασίας που συνθέτει μια νέα εμπειρία διανοητικής αισθητικής και συναισθηματικής πρόσβασης στη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά και στην πολιτιστική κληρονομιά.

[…]

Η ερμηνευτική πρακτική είναι μια αποκαλυπτική διαδικασία που όμως δε συντελείται τυχαία […].

Η ερμηνεία είναι τέχνη που επιστρατεύει πολλές μορφές τέχνης σε μια σκηνοθετημένη ακολουθία δραστηριοτήτων, όπου οι τελευταίες σχεδιάζονται και εμψυχώνονται για να απαντήσουν σε ανάγκες και προσδοκίες των συμμετεχόντων προκειμένου οι ίδιοι να λειτουργήσουν ως «ενεργοί δημιουργοί νοήματος με το πεδίο νοήματος να  βρίσκεται σε διαρκή ρευστότητα…»1.

Τόσο ο σχεδιασμός, όσο και η εμψύχωση στα «Ερμηνευτικά Μονοπάτια» χαρακτηρίζονται από την προοπτική της βαθύτερης εμπλοκής των συμμετεχόντων στις αναπαραστάσεις της έκθεσης, από μια συστηματική μέριμνα για τη διασφάλιση ενιαίων αρχών της ερμηνείας, τις οποίες θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε στις εξής επιδιώξεις:

* Η αναζήτηση του εκφραστικού νοήματος των οπτικών μορφών.

* Η ανακάλυψη σημασιών στα έργα τέχνης, οι πολλαπλές αναγνώσεις  και η σύνδεση με προσωπικά νοήματα των αποδεκτών.

* Η διαχείριση των εμποδίων στις αντιληπτικές σταθερότητες και τα στερεότυπα.

* Η αντίληψη εμφανών και λεπτών ποιοτήτων, και η πολυαισθητηριακή πρόσληψη του έργου τέχνης.

* Η σύνθεση με τη σημασία της συνάρθρωσης των συσχετίσεων και προσωπικών νοηματοδοτήσεων που μοιράζονται οι συμμετέχοντες, καθώς προσεγγίζουν τα έργα τέχνης.

Παράλληλα, εστιάζοντας σε ενδιαφέρουσες όψεις του εικαστικού έργου των δύο ζωγράφων, επισημαίνω:

Εδώ, τα σχήματα αλλά και ιδέες πίσω από αυτά δημιουργούν αλλεπάλληλους-τεμαχισμένους χώρους, εγκιβωτισμένες ιστορίες, μικρά κολλάζ σαν άλλα συμπληρωματικά μανιφέστα για την αξία του κυβισμού στη νεοελληνική τέχνη όπως αυτή ζυμώνεται μέρα με τη μέρα στο σήμερα2.

Τα σχήματα ποικίλουν, αν και κυριαρχούν τα τετράγωνα και τα ορθογώνια. Οι γραμμές είναι έντονες και εκφράζουν συνειδητά τη δυναμική της πρακτικής «ενώνω δύο σημεία, σχηματίζω μια γραμμή, μαρκάρω, οριοθετώ, περιφρουρώ…». Τα χρώματα στο φόντο, παρόλο που δηλώνουν το άχρονο, το άγνωστο, το κρυφό της ειμαρμένης, συνήθως με μία τάση προβληματισμού για τη συναισθηματική νοημοσύνη που δομούν οι άνθρωποι με αποδέκτη τις διαπροσωπικές σχέσεις του αύριο, δεν φαίνεται να χρειάζονται το παλαιότερο (από το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 1950 κ.εξ.) υποβλητικό στοιχείο της νεοελληνικής αφαιρετικής ζωγραφικής (π.χ. Γιάννης Σπυρόπουλος, Λόγος Α, 1965·του ιδίου, Σελίδα αριθ. 7, 1968·του ιδίου, Παρένθεση D, 1969)3. Ειδικά, στην περίπτωση του ασπρόμαυρου ζατρικίου ή του τελείως μαύρου τα αισθήματα της φαλκίδευσης, της αποξένωσης, της μοναξιάς και της καμουφλαρισμένης ανασφάλειας (λ.χ. επιτηδευμένη συστολή) αναδεικνύονται μετά από μία προσεκτικότερη ανάγνωση των έργων. Η επιλογή του λευκού μάλλον λειτουργεί ως στοιχείο αποφόρτισης, ως τυπικό ίδιον του μινιμαλισμού. Ακόμα, στα έργα της Μαρίας Κοκκίνη, πολλές φορές, εμφανίζεται ένα ως αναπόσπαστο στοιχείο της σύνθεσης ένας QR κωδικός, το διαβατήριο που χρειαζόμαστε για να ταξιδεύουμε στην ποιητική γραφή της φιλολόγου Μαρίνας Θωμά, η οποία με αυτόν τον τρόπο μας προτείνει μια άλλη ερμηνεία. […] Ωστόσο, ακόμα και στην περίπτωση της απόδοσης της αγωνίας, του φόβου και του πόνου που δύναται να νοιώθει ο άνθρωπος σε κάθε μεταβατικό στάδιο της ζωής του, το εξ ολοκλήρου παραστατικό στοιχείο δεν είναι πάντοτε απαραίτητο, όπως δηλώνει ο Αντώνης Αλιβρούβας μέσα από τη δική του ζωγραφική προσέγγιση.

Με την ευχή ότι μέσα από τις εμπειρίες που θα προσφερθούν –τώρα αλλά και στις επόμενες δράσεις του όλου εγχειρήματος– στο κοινό, και τις γόνιμες συνέργειες που θα αναπτυχθούν με την πρωτοβουλία του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων, θα τεκμηριώνεται πλέον αποτελεσματικά το ότι η δυάδα είναι βασικό στοιχείο της διεργασίας της ομάδας και της αλληλεπιδραστικής σχέσης μεταξύ των μελών μιας ζωντανής ομάδας, μιας συνεκτικής δημιουργικής κοινότητας.

Η προϋπόθεση της βιωσιμότητας του εγχειρήματος είναι η δική σας ουσιαστική απόκριση, στην οποία επενδύουμε και σας περιμένουμε για συμμετοχικό σχεδιασμό χωρίς ανισότητες και αποκλεισμούς. Το εγχείρημα μας συνεχώς θα εξελίσσεται, πρώτα από όλα, μέσα από τις δικές σας επιθυμίες και ανάγκες για «Συμπερίληψη».

Με μια ματιά

Το εγχείρημα «Προϋπόθεση Δύο»

του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων

Εικαστική έκθεση «Αποκωδικοποίηση» των ζωγράφων Αντώνη Αλιβρούβα και Μαρίας Κοκκίνη

Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου (Μεγάλο Αρσενάλι), Χανιά, Κρήτη

Διοργάνωση – Επιστημονική Εποπτεία:

Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων

Συνδιοργάνωση:

Περιφέρεια Κρήτης – Π.Ε. Χανίων, Δήμος Χανίων, Κοινωφελής Επιχείρηση Πολιτισμού και Περιβάλλοντος Δήμου Χανίων – Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου.

Χορηγοί:

Μουσείο Τυπογραφίας Χανίων Γιάννη & Ελένης Γαρεδάκη, Συνεταιριστική Τράπεζα Χανίων

Κατάλογος, δίγλωσσος (ελληνικά-αγγλικά), με τεχνοκριτικά και άλλα κείμενα & με επιλεγμένα έργα:

Από το Μουσείο Τυπογραφίας Χανίων Γιάννη & Ελένης Γαρεδάκη

Επιμελητές:

Μαρία Δρακάκη

Επιμελήτρια του Μουσείου Σχολικής Ζωής, Παιδαγωγός, Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων

Βιογραφικό: Ο Γιώργος Ορφανίδης είναι Υποψήφιος Διδάκτωρ του ΑΠΘ – σε συνεργασία (συνεπίβλεψη) με το Πανεπιστήμιο της Τουλούζης ΙΙ. Σπούδασε Αρχαιολογία & Ιστορία της Τέχνης (ΒΑ, ΜΑ), Ιταλική Φιλολογία (ΒΑ), Μάνατζμεντ & Επικοινωνία (ΜΑ) στο ΑΠΘ. Εμπλουτίζει τις γνώσεις του παρακολουθώντας συστηματικά σεμινάρια από αναγνωρισμένους φορείς. Συμμετέχει σε συνέδρια και δημοσιεύει σε ακαδημαϊκά περιοδικά, τόμους, εγκυκλοπαίδειες, κ.ά. της Ελλάδας και του εξωτερικού. Έχει εργαστεί στο ΥΠΠΟΑ, καθώς και σε ένα πλήθος πολιτισμικών φορέων δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα. Σήμερα, δραστηριοποιείται στον τομέα του Πολιτισμού-Τουρισμού & των Δημοσίων Σχέσεων.

1Hooper-Greenhill, E. (1994). Museum Education: Past, Present and Future. Towards The Museum of The Future: Νew European Perspectives. London: Routledge, p. 36.

2Ο όρος «συμπληρωματικά» αναφέρεται, εδώ, προκειμένου να τονισθεί το γεγονός ότι κυβιστικές τάσεις στη νεοελληνική τέχνη υπήρχαν και νωρίτερα, ήδη από τη δεκαετία του 1960, κατά τη διάρκεια επαναπροσέγγισης και ανασύνθεσης του παραστατικού στοιχείου στη ζωγραφική και γλυπτική μέσω της εξπρεσιονιστικής δημιουργίας του Γιώργου Μαυροΐδη (Διακοπές, 1966), του Δημήτρη Καλαμάρα (Έφιππος Ανδριάντας του Μ. Αλεξάνδρου, 1958-1993). Κωτίδης, Α. (2011). Μοντερνισμός και «Παράδοση» στην Ελληνική Μεταπολεμική και Σύγχρονη Τέχνη. Ζωγραφική – Γλυπτική – Αρχιτεκτονική, 1940 – 2010. Τόμος Β΄. Θεσσαλονίκη: UniversityStudioPress, σσ. 112-115, 129-131, αν και στην παρούσα μελέτη η γλυπτική του Δ. Καλαμάρα εντάσσεται σε διαφορετικό κεφάλαιο, όπου εν γίνεται νύξη για τα κυβιστικά χαρακτηριστικά της.

3Κωτίδης, Μοντερνισμός και «Παράδοση»,ό.π., σσ. 98-101.